Batı’nın Sovyet yayılmacılığına karşı kurduğu jeopolitik tampon; Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve Birleşik Krallık ekseninde şekillenen tartışmalı güvenlik ittifakı.
Bağdat Paktı (İng. Baghdad Pact; Alm. Bagdadpakt; Fra. Pacte de Bagdad), 1955’te Sovyet genişlemesini sınırlamak amacıyla kurulan bölgesel savunma örgütüdür. Üyeleri: Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve Birleşik Krallık’tı.
ABD pakta resmî üye olmadı, fakat yapının ana stratejik yönlendiricisi konumundaydı.
Soğuk Savaş’ın sertleştiği bir dönemde, Sovyetler Birliği’nin Ortadoğu üzerindeki etkisini sınırlamak isteyen Batılı güçler, Türkiye ile Irak’ın öncülüğünde bir savunma hattı kurma fikrini destekledi. 1955 tarihli anlaşma ile pakt resmen hayata geçti ve kısa sürede Doğu Akdeniz–Güney Asya hattında bir güvenlik zinciri oluşturdu.
Ancak paktın kuruluşu Ortadoğu siyasetinde ciddi kırılmalara yol açtı. Mısır lideri Cemal Abdünnâsır, yapıyı “Batı’nın bölgeyi bölme girişimi” olarak nitelendirdi ve Arap milliyetçileri tarafından sert biçimde eleştirildi. 1958’de Irak’ta gerçekleşen askerî darbe sonucu yeni yönetimin pakttan çekilmesi ittifakın geleceğini sarsmış; bunun üzerine örgüt 1959’da CENTO (Central Treaty Organization) adıyla yeniden yapılandırılmıştır.
Türkiye, İran, Pakistan ve Birleşik Krallık CENTO’nun omurgasını oluştursa da pakt hiçbir zaman NATO benzeri bir askerî bütünleşmeye ulaşamadı. 1979 İran Devrimi’nin ardından İran’ın çekilmesi ise CENTO’nun fiilen sona ermesine yol açtı. Böylece Bağdat Paktı, Soğuk Savaş jeopolitiğinin kısa ama etkili bir parantezi olarak tarihe geçti.
► Paktın amacı neydi?
Sovyetler Birliği’nin Ortadoğu’ya doğru nüfuz etmesini engellemek ve bölgesel bir savunma hattı oluşturmaktı.
► ABD neden resmî üye olmadı?
ABD, üyelik yerine “gölge liderlik” diyebileceğimiz bir model tercih etti; ekonomik ve askerî destek sağladı fakat bölgesel dengeleri gözeterek resmî üyelikten kaçındı.
► Neden Bağdat Merkezi seçildi?
Kurucu üyelerden Irak, o dönem Batı yanlısı bir hükümete sahipti ve bölgenin siyasi merkezi olarak görülüyordu. Başkent seçimi sembolik bir güç mesajıydı.
► Pakt neden başarısız oldu?
Arap milliyetçiliğinin yükselişi, üye ülkeler arasındaki siyasi uyumsuzluk, Irak darbesi ve paktın NATO kadar bağlayıcı askerî mekanizmalara sahip olmaması nedeniyle etkinliği sınırlı kaldı.
► Türkiye için ne ifade ediyordu?
Ankara açısından pakt, Batı ittifakı içindeki konumunu güçlendiren, NATO ile uyumlu bir güvenlik kalkanı anlamına geliyordu; ancak bölge devletleriyle ilişkilerde zaman zaman gerginlik yaratmıştır.
Soğuk Savaş temalı dizilerde, romanlarda ve tarih belgesellerinde sıkça anılan bir unsur hâline gelmiştir. Özellikle Ortadoğu jeopolitiğini konu alan yapımlarda pakt, dönemin ideolojik çatışmalarını temsil eden bir arka plan ögesi olarak yer alır.
Bağdat Paktı, Soğuk Savaş tarihinin hem bölgesel kırılmalarını hem de küresel güç mücadelelerini yansıtan bir güvenlik girişimidir. Başarıları sınırlı olsa da, Ortadoğu’nun siyasi haritasını ve Türkiye’nin dış politika yönelimini etkilemiş; NATO dışındaki en dikkat çekici savunma deneylerinden biri olarak tarihte yerini almıştır.
► ARS NOVA
► NATO
► SOĞUK SAVAŞ
► JEOPOLİTİKA
► AUKUS
