Güney Afrika tarihine damgasını vuran, ayrımcılığı yasa hâline getiren sistem: Apartheid. Peki bu sözcük yalnızca bir dönemin utanç vesikası mı, yoksa hâlâ günümüz siyasetinde yankılanan bir kavram mı?
Apartheid (İngilizce: apartheid; Almanca: Apartheid; Fransızca: apartheid), kelime anlamı olarak “ayrılık, ayrı tutma” demektir. 1948’den 1994’e kadar Güney Afrika Cumhuriyeti’nde beyaz azınlık iktidarı tarafından uygulanan resmî ırk ayrımcılığı sistemini tanımlar. Bu sistem, siyah çoğunluğun yaşamın her alanında – eğitimden siyasete, sağlık hizmetlerinden yerleşim bölgelerine – ikincil konuma itilmesini yasalarla güvence altına almıştır.
Apartheid rejimi, 1948 seçimlerinde iktidara gelen Ulusal Parti tarafından kurumsallaştırıldı. Nüfus “ırksal kategorilere” ayrıldı; “beyazlar”, “siyahlar”, “renkliler” ve “Hint kökenliler”. Siyah nüfus “bantustan” adı verilen sözde özerk bölgelere sürüldü. Şehirlerde yaşama, oy kullanma, hatta evlilik ve cinsel birliktelik dahi ırksal sınırlara tabi tutuldu.
1960 Sharpeville Katliamı, 1976 Soweto Ayaklanması ve Nelson Mandela’nın önderlik ettiği Afrika Ulusal Kongresi (ANC) direnişi apartheid karşıtı mücadelenin sembolleri oldu. Uluslararası alanda ise boykotlar, yaptırımlar ve kültürel ambargolar rejimi giderek izole etti. Nihayet 1990’da Mandela’nın serbest bırakılması ve 1994 seçimleriyle apartheid sona erdi.
Bugün “apartheid” yalnızca Güney Afrika’nın bir dönemiyle sınırlı değil; Filistin meselesinden ırkçılığın güncel biçimlerine kadar, küresel siyasal söylemin bir parçası olarak kullanılmaya devam ediyor.
► Apartheid yalnızca siyah-beyaz ayrımı mıydı?
Hayır. Renkli, Hintli, siyah ve beyaz olarak dört ana kategori vardı. Her birine farklı haklar ve yasaklar uygulanıyordu.
► Nelson Mandela neden sembol oldu?
Mandela, 27 yıl hapiste kalarak rejime direncin simgesi oldu. 1994’te ülkenin ilk siyah devlet başkanı seçilmesi, apartheid’ın nihai yenilgisini temsil etti.
► Apartheid’a karşı sanat dünyası nasıl tavır aldı?
Müzisyenler Güney Afrika’da konser vermeyi reddetti. “Sun City” şarkısı bu boykotun sembollerinden biri oldu. Athol Fugard’ın oyunları ve Nadine Gordimer’in romanları da edebiyattaki direniş örneklerindendir.
► Apartheid’ın ekonomik temeli neydi?
Siyah çoğunluğun emeği ucuz işgücü olarak sömürülüyordu. Madenler, tarım ve sanayi, beyaz azınlığın çıkarına göre şekillenmişti.
► Bugün “apartheid” sözcüğü hangi bağlamlarda kullanılıyor?
Filistin-İsrail çatışması, mülteci politikaları veya ırksal eşitsizlikler söz konusu olduğunda “apartheid” terimi hâlâ güncel bir politik kavram olarak kullanılıyor.
Edebiyatta Alan Paton’un Cry, the Beloved Country romanı, sistemin dramatik etkilerini anlattı. Sinemada Cry Freedom (1987) ve Invictus (2009) gibi filmler, apartheid ve sonrasını beyaz perdeye taşıdı. Müzikte Peter Gabriel’in “Biko”su, apartheid karşıtı protestonun uluslararası sesi oldu.
Apartheid, yalnızca Güney Afrika’nın karanlık bir dönemi değil, ırkçılığın devlet eliyle nasıl sistematik bir baskı aracına dönüşebileceğinin tarihsel bir kanıtıdır. Bugün hâlâ “apartheid” kelimesi, eşitsizlik ve ayrımcılığın evrensel simgesi olarak yaşamaktadır.
