Kahramanlığa benzeyen, ama ona ait olmayan bir şey varsa, o da anti-kahramandır: Yoldadır, ama erdemle değil.
Anti-kahraman nedir?
Anti-kahraman, klasik kahraman tipolojisine aykırı davranan, çoğu zaman kusurlu, çelişkili, karanlık ve ahlaki belirsizliklerle kuşatılmış anlatı karakteridir. Cesur olabilir ama korkaktır, adil olabilir ama zalimdir, karizmatik olabilir ama sevilmezdir. Anti-kahramanlar, kahramanların sahip olduğu yüce değerleri ya eksik taşır ya da alayla bozar. Onlar, yolunu kaybetmişlerin ya da sistemin kurbanı olmuşların sesi olarak öne çıkarlar. Modern anlatının vazgeçilmez figürlerinden biridir ve günümüzde, kahramanlığa duyulan güvensizliğin de bir simgesidir.
Anti-kahramanlar, kusurlarımızı mı taşırlar?
Bir anlatıda ana karakter çoğu zaman bir kahramandır. Bu figür genellikle erdemli niteliklerle donatılmıştır: Uğruna mücadele ettiği şey yücedir; kötülüğe karşı savaşır, cömerttir, idealleri vardır, cesurdur, güçlüdür, çekicidir ve zekidir.
Anti-kahraman ise bu ideal tabloya farklı bir yerden bakar. Onda da bazı olumlu yönler vardır ama en belirgin özelliği, belirgin olumsuzluklarıyla dikkat çekmesidir. Yüzeysel hazların peşinden koşabilir, korkak olabilir, bencil davranabilir ya da zaman zaman acımasızlık sergileyebilir. Ama belki de tam da bu yüzden, yani onun insani zaafları yüzünden, seyirci anti-kahramana çoğu zaman kahramandan daha çok yakınlık duyar. Onun kusurları, izleyicinin kendi kusurlarını hatırlatır ve bir empati zemini oluşturur. Anti-kahraman, mükemmelin soğuk idealizmi yerine gerçeğin karmaşıklığını taşır.
Klasik kahramanlar bir tür güvence gibidir: Ne zaman doğruyla yanlış arasında kalsalar, hep doğruyu seçerler; tehlikeyle karşılaştıklarında asla geri durmazlar. Bu öngörülebilirlik çoğu zaman onları sıkıcı kılar. Anti-kahramanlar ise daha karmaşık ve ahlaki açıdan daha belirsizdir. Onların tercihlerinde tereddüt vardır, kararlarında zaaf, davranışlarında çelişki… Ve bu onları daha gerçek, daha insana yakın yapar.
Aşka gelince… Anti-kahramanların çoğu, derin, anlamlı ve kalıcı bir aşkı yaşayamaz. Aşk, onlar için ya kısa süreli bir teselli, ya da kişisel yıkımlarını büyüten bir yan hikâyedir. Kendilerini tümüyle açmaktan kaçınırlar; çoğu zaman ya duygusal açıdan kırılgan ya da fazlasıyla içine kapanıktırlar.
Ancak anti-kahramanla kötücül karakter (yani “kötü”) karıştırılmamalıdır. Kötü karakter, anlatının kahramanına (ve dolaylı olarak anti-kahramanına da) karşıt bir figürdür; temelinde kötü niyet, yıkıcılık ve çoğu zaman vicdansızlık barındırır. Anti-kahraman ise tam tersine, hem iyi hem kötü özellikleri bir arada taşıyan, çoğu zaman kendi iç çelişkileriyle boğuşan bir karakterdir.
Düşünsel bir metaforla ifade edersek: Kahraman beyaz, kötü siyahsa; anti-kahraman gri tonlarında gezinir. Ne tümüyle iyidir, ne de tümüyle kötü. Ama belki de tam bu gri hâl, yani onun ahlaki muğlaklığı, okurun ya da izleyicinin kendisini onda bulmasına olanak tanır. Anti-kahraman, insanın hem olmak istediği hem de olmaktan korktuğu hâlidir.
1970’li yılların Fransız sinemasında bu tür karakterlerin çarpıcı bir örneği Jean Carmet’in başrolünde oynadığı Dupont-Lajoie filminde karşımıza çıkar. Filmde Carmet, başta sıradan, sempatik ve “iyi niyetli” bir aile babası gibi görünür. Ancak zamanla içindeki karanlık yüzey bulur: karakteri bir tecavüzcüye, ırkçıya ve sonunda ırkçı saiklerle adam öldüren bir katile dönüşür. Adalet sistemi tarafından yargılanmaz; cezasını, öldürdüğü kişinin kardeşinden alır. Bu hikâye, anti-kahraman figürünün sadece bireysel değil, toplumsal anlamda da ne kadar sarsıcı olabileceğini gösterir.
Kahramanlar tanrılara yaklaşırdı, anti-kahramanlar bize benzer
Antikçağ’da bir kahramanı kahraman yapan nitelikler açık, seçik ve neredeyse kutsaldı: Ün ve şöhret — yani kléos —, fiziksel güç ve mutlak galibiyet arzusu (biè, örneğin Aias ya da Herakles’te olduğu gibi), evrensel bir cesaret duygusu, bilgelik (pinutè), kıvrak bir zekâ (özellikle Odysseus), yüce gönüllülük ve büyüklük (megethos), savaş ya da sanat gibi “soylu” alanlarda ustalık (İlyada’nın savaşçıları ya da Orpheus), efsanevi başarılar kazanmak (Herakles’in görevleri, Argonautlar’ın yolculuğu, Odysseus’un eve dönüşü), ölüler diyarına iniş (katabasis) ya da oradan ruhları çağırarak ilişki kurma ritüelleri (nekuia, örneğin Aeneas, Orpheus, Odysseus)… Ve nihayet, çoğu zaman bir apotheosis ile tamamlanan bu destan, kahramanın tanrılaştırılmasıyla nihayete ererdi.
Böyle bir evrende, anti-kahraman diyeceğimiz figürler ya hiç yoktular ya da olması gereken değerlerin tam tersini temsil ediyorlardı: soylu bir amacı olmayan, alçakgönüllü değil bayağı, cesur değil korkak, başkasını düşünmeyen, sıradan ya da çürük karakterler. Kelimenin kendisi modern olsa da, bu tür özelliklere sahip figürler Antik Yunan mitolojisinde bile yer bulur. Örneğin, tanrıça Athena tarafından aklı karıştırılan Aias, Akhilleus’un silahlarının Odysseus’a verilmesine öfkeyle karşılık verir ve ordunun sığırlarını asker sanarak katleder. Bu türden davranışlar, ideal kahramanlıkla bağdaşmaz.
Ancak anti-kahraman her zaman “kötü” ya da aşağılık bir figür değildir. Kimi zaman fiziksel görünümü ya da ruhsal yapısı geleneksel kahraman normlarına uymaz. Örneğin, fazla kilolu, kısa boylu, çelimsiz ya da engelli olabilir. Psikolojik olarak da özgüvensiz, içine kapanık, hatta depresif olabilir. Ama tüm bunlara rağmen, kahramanlık dediğimiz eylemleri bilinçli olarak değil, “istemeden” gerçekleştirir. Yani bir bakıma, “kahraman olmaya çalışmadan kahraman olan” kişidir.
Böylece, anti-kahraman çoğu zaman bir “karşı figür” olmaktan çıkar, başka tür bir kahramanlık biçimiyle sahneye geri döner: kendi zaaflarının içinden kahramanca bir şey çıkarır. Kimi zaman yanlışlıkla, kimi zaman kaderin zorlamasıyla, kimi zaman da kendini hiç istemediği bir eylemin içinde bulduğu için…
Modern dünyanın anlatılarında, geleneksel kahramanlık biçimi çoğu kez kaybolmuş ya da inandırıcılığını yitirmiştir. Dünya artık büyüsünü yitirmiş, kahramanlar değil sıradanlık ve kırılganlık başrole yerleşmiştir. Bu yeni düzenin anti-kahramanları çoğu zaman beceriksiz, komik, sakar ama sempatik figürlerdir. Peter Schlemihl ya da Nasreddin Hoca gibi…
Anti-kahraman aynı zamanda huysuz ya da içe dönük biridir. Çoğunlukla bencilce görünen motivasyonlarla hareket eder, ama bu eylemler zamanla beklenmedik biçimde olumlu, hatta kahramanca sonuçlara yol açabilir. Bu da onu hem yadırganan hem de sevilen, hem gülünç hem de etkileyici kılan şeydir: Ne olmak ister ne de kahraman olur, ama bir şekilde zaman onu o role sürükler.
Anti-Kahramanın Dört Temel Tipi
Anti-kahramanlar temelde dört ana başlık altında sınıflanabilir:
1. Niteliksiz Kişi: Bu figür sıradan biri olarak tanımlanır; gündelik bir hayat yaşar ve olağan bir çerçevede yer alır. Jerome K. Jerome’un Teknede Üç Adam adlı romanındaki karakterler ya da Woody Allen’ın birçok filmindeki başkahramanlar buna örnektir. Proust’un anlatıcısı ve Musil’in Niteliksiz Adamı da bu kategorinin ciddi edebiyattaki temsilcileridir.
2. Negatif Kahraman: Kahramanlık niteliklerine sahip olmayan, genellikle asosyallik veya şiddet gibi değerlerle hareket eden figürdür. Gangster filmlerinin çoğu bu arketipi işler. Dexter dizisindeki baş karakter veya The Killers gibi kara filmler bu tipolojiyi yansıtır. Bu figürler, ahlaki yönden sorgulansa da izleyiciye ilgi çekici gelir.
3. Hayal Kırıklığı Yaratan Kahraman: Temelde kahramanlık potansiyeline sahiptir ama bunu gerçekleştiremez; ya yanlış yolda kullanır, ya da zamanın ruhu artık bu meziyetleri takdir etmez. Yüzüklerin Efendisindeki Frodo bu figürün örneğidir. Western sinemasında 1950’lerden itibaren sıkça karşımıza çıkar. John Ford’un Sierra Madre Hazinesi ya da Richard Brooks’un Son Av gibi yapıtlarında bu karakterler, iyi niyetli görünse bile sonunda başarısızlığa sürüklenir. Paul Newman’ın canlandırdığı Buffalo Bill ya da Bravados filmindeki Jim Douglas gibi karakterler de bu modelin sinematik örnekleridir.
4. Uyumsuz Kahraman (Dekalé): Kendi halinde bir karakterin, olağanüstü bir duruma düşmesiyle oluşur. B. Poelvoorde’un Les deux mondes filmindeki karakteri ya da bilimkurgu türünde sıkça karşılaşılan kahramanlar buna örnektir. Bu tip, özellikle çizgi romanlarda sıklıkla görülür. Donald Duck ya da Gaston Lagaffe gibi karakterler, türün mizahi temsilcileridir. Edebiyatta Fredric Brown ya da Philip K. Dick’in hikâyeleri, bu durumu ironik ya da absürt biçimde işler.
Ayrıca bazı klasik kahramanlar zamanla anti-kahramana dönüşür. Örneğin Alexandre Dumas’nın Monte Kristo Kontu’nda Edmond Dantès, ihanetin kurbanı olurken, intikam yolculuğunda neredeyse karanlık bir figüre dönüşür. Çocuğun ölümüne neden oluşu ve sonrasında duyduğu pişmanlık, onu klasik bir kahramandan çıkarıp içsel çatışmalarıyla anılan bir anti-kahramana dönüştürür. Ancak bu detay, romanın birçok modern uyarlamasında görmezden gelinmiştir.
Anti-kahraman ile klasik kahraman arasındaki temel fark nedir?
Klasik kahraman bir yolculuk boyunca içsel dönüşüm yaşar, çoğu zaman iyiliğin, adaletin ve cesaretin temsilcisi olur. Anti-kahraman ise yola zaten kırık dökük çıkar; dönüşümü varsa bile bu bir kurtuluş değil, bazen daha da derinleşen bir iç çatışmadır. Örneğin Superman “doğru olanı” temsil ederken, Batman çoğu zaman adaletin sınırlarını kendisi çizer. Kahraman doğrulukla hareket eder, anti-kahraman ise çoğu zaman sonuçla ilgilidir.
Anti-kahraman neden modern anlatının gözdesidir?
Çünkü çağımız, ahlaki netlikten çok ahlaki karmaşaya aşinadır. İyi ile kötünün kesin çizgilerle ayrılmadığı bir dünyada, seyirci ya da okur, kendine daha yakın hissettiği karakterler arar. Anti-kahramanlar, insan doğasının zaaflarını saklamaz; öfkeyi, kibrin, kaybın ya da geçmiş travmaların izlerini taşır. Bu nedenle izleyici, onlara hayranlık değil, çoğu zaman empati duyar. Günümüzde büyük ilgi gören birçok dizi, film ve romanın merkezinde bu gri karakterler yer alır.
Anti-kahraman her zaman kötü mü davranır?
Hayır. Anti-kahramanlar çoğu zaman etik ikilemler içinde hareket eder. Onların eylemleri, yalnızca sonuçlarıyla değil, niyetlerinin çatışmasıyla da değerlendirilir. Örneğin, Walter White (Breaking Bad) ailesini korumak için uyuşturucu üretir. Eylemi yasa dışı ve ahlaken sorgulanabilir olsa da, başlangıçtaki niyeti “fedakârlık”tır. Dolayısıyla anti-kahramanlar iyi ya da kötü değil; daha çok çelişkili ve çözülmeye muhtaçtır.
Anti-kahraman anlatılarda neyi temsil eder?
Toplumsal düzene, otoriteye, kusursuzluk beklentisine karşı bir tür başkaldırıdır anti-kahraman. Hikâyelerde ahlaki boşluğu doldurmaz; o boşluğun derinliğini görünür kılar. Onlar, “iyilik”le kurulan düzenin, dışarıda bıraktığı hayatlara ayna tutar. Victor Hugo’nun Jean Valjean’ı, Dostoyevski’nin Raskolnikov’u, Camus’nün Meursault’su ya da günümüzdeki John Wick gibi figürler, anti-kahramanın farklı tarihsel tezahürleridir.
DÜNYANIN EN SEVİLEN 10 ANTİ-KAHRAMANI
1. Walter White (Breaking Bad) – Bryan Cranston
Bir lise kimya öğretmeni, ölümcül hastalık ve ailesini koruma içgüdüsüyle yeraltı dünyasının kralına dönüşür. Mr. White’ın dönüşümü, sadece etik bir çöküş değil, izleyicinin “empati” ile “dehşet” arasında mekik dokuduğu bir yolculuktur. “Heisenberg” adıyla hafızalara kazınmıştır.
2. Tony Soprano (The Sopranos) – James Gandolfini
Mafya babasıdır, ama terapide ağlar. Ailesine düşkün ama şiddete meyilli, acımasız ama depresif. Bu çelişkiler, Tony’yi klasik bir kötü karakterden çok daha derinlikli ve insani bir figür hâline getirir.
3. Deadpool (Deadpool) – Ryan Reynolds
Marvel evreninin alaycı, geveze ve kuralsız karakteri. Dördüncü duvarı yıkması, ahlaki ikircikliliği ve şiddetle mizahı harmanlaması onu tipik bir kahraman olmaktan çıkarır ama çok sevilen bir anti-kahramana dönüştürür.
4. Severus Snape (Harry Potter) – Alan Rickman
İlk bakışta karanlık, aksi, sert biri. Ama geçmişine indikçe aşk, fedakârlık ve trajediyle örülmüş karmaşık bir karakter ortaya çıkar. Serinin gerçek kahramanı olduğuna inanan çok sayıda hayranı vardır.
5. Lisbeth Salander (The Girl with the Dragon Tattoo) – Noomi Rapace / Rooney Mara
Travmalarla dolu bir hayatın ardından asla kurban olmayan, zekâsı ve hacker yeteneğiyle adaleti kendi yöntemleriyle arayan bir karakter. Feminizmle anti-kahramanlığın güçlü kesişim noktasında yer alır.
6. The Joker (The Dark Knight) – Heath Ledger
Kaosu yücelten bir anarşist. Kötülüğün estetize hâli. Ledger’ın performansıyla, çizgi roman kötüsünden felsefi bir figüre dönüşen Joker, kötünün de “izlenir” ve “anlaşılır” olabileceğini kanıtladı.
7. Rick Sanchez (Rick and Morty) – Justin Roiland (seslendirme)
Çılgın bilim insanı arketipinin postmodern yorumu. Ahlaki sınırları olmayan, alkolik, zeki ama umursamaz. İzleyici onun zekâsına hayran olurken yıkıcılığı karşısında hayret eder.
8. Dexter Morgan (Dexter) – Michael C. Hall
Gündüz adli tıp uzmanı, gece seri katil. Ancak kurbanlarını hep “hak edenler” arasından seçer. Karanlık bir içgüdüye ahlaki bir kural seti koyarak izleyicinin vicdanını zorlayan bir karakter yaratır.
9. Don Draper (Mad Men) – Jon Hamm
Görünüşte başarılı bir reklamcı; yakışıklı, zeki, karizmatik. Ama iç dünyasında travmalar, yalanlar ve yitirilmiş bir kimlik taşır. İzleyici hem onu kıskanır hem de acır.
10. Tyler Durden (Fight Club) – Brad Pitt / Edward Norton
Sisteme başkaldırının, erkekliğin, nihilizmin ve parçalanmış benliğin ikonik temsilcisi. Her şeyin farkında ama hiçbir şeyi umursamayan bir figür. Filmin sonunda yaşanan gerçeklik kırılmasıyla birlikte anti-kahramanlığın sınırlarını zorlarken bir fenomene dönüşür.
Popüler Kültürde ANTİ-KAHRAMAN
Kitap Dünyasında:
Albert Camus’nün Yabancı adlı romanındaki Meursault, duygusal tepkisizlik ve ahlaki umursamazlığıyla tipik bir anti-kahramandır. Dostoyevski’nin Suç ve Ceza romanındaki Raskolnikov ise hem suçlulukla hem de adaletle cebelleşen bir figürdür.
Sinemada ve Dizilerde:
Taxi Driver (1976) filmindeki Travis Bickle, yozlaşmış bir toplumda yalnız bir adamın içsel çözülüşünü anlatırken, klasik kahraman modeline keskin bir eleştiri getirir. Breaking Bad dizisindeki Walter White da anti-kahramanın çağdaş bir ikonu hâline gelmiştir.
Video Oyunlarında:
Red Dead Redemption 2deki Arthur Morgan, erdemli bir geçmiş ile kanlı bir şimdiki zaman arasında sıkışmış, karanlıkla aydınlık arasında salınan bir karakterdir. Oyuncu, onun içsel çatışmalarına doğrudan tanıklık eder.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Shakespeare’in Macbeth karakteri, hırsla ahlaki çöküşün nasıl iç içe geçtiğini gösteren erken dönem anti-kahraman örneklerindendir. Faust da benzer şekilde bilgiyi, kudreti ve tutkuyu bedel ödeyerek arayan bir figürdür.
Genel Değerlendirme
Anti-kahramanlar bize neyin doğru olduğunu değil, doğru sandıklarımızla ne kadar rahat ettiğimizi gösterir. Onlar, anlatıların içindeki “rahat koltuğu” yakan birer kıvılcımdır. Belki de asıl soru şudur: Kusurlulara değil, kusursuzlara mı hayran olmak gerek?
Velev’den İlgili Maddeler
► POPÜLER KÜLTÜR
► DRAG KÜLTÜRÜ
► ANİME ESTETİĞİ
► EMPATİ
► MAGNETO
