Bir zamanlar sanat, akşamlara sığan bir hüzündü. Sararmış defterlerin arasında unutulmuş bir şiir gibi dururdu kapımızın eşiğinden içeri sızarken. İstanbul’un yokuşlarında, eski ahşap evlerin içinden bir kanun sesi gölge gibi sokaklara yayılır, bir ressam, penceresinden aşağıya bakarak, yoksulluğun rengine bir isim vermeye çalışırdı.
Sanat, insan ruhunun derinliklerinden beslenen bir sabır işiydi. Her fırça darbesi, her nota, her dize bir hikâye anlatırdı. Şiir, yalnızca kağıda dökülen dizelerden ibaret değildi; bir sokak meyhanesinde, bir tren istasyonunda mırıldanılan bir hatıraydı. Bir ressam, eserini satmak için değil, içindeki boşluğu renklendirmek için çizerdi.
Sinemanın bile bir ruhu vardı o günlerde. Bir Metin Erksan filmi izlerken kadrajın içindeki ışık oyunlarını, sokaktaki yalnızlıkları hissederdik. Yılmaz Güney’in tozlu Anadolu yollarında yürüyen karakterleri, sadece kurgusal birer figür değil, bizimle aynı karanlıkta yürüyen yol arkadaşlarımızdı. Müzik, sadece bir melodi değil, sokağın ritmiydi; arabesk, halkın içindeki isyanı, klasik müzik hayallerini, türküleri ise geçmişin ağır mirasını taşıyordu.
Sevmek Zamanı, Metin Erksan
Sanatçılar, eserinde kendi varlığını yansıtırdı; her çizgi, her kelime bir iz bırakırdı. Ancak zamanla sanatın bu niteliği dönüşmeye başladı.
Estetik Algımız Nasıl Kayboldu?
Şimdi sanat, ne eski bir melodinin içimizde uyandırdığı ürpertiyi taşıyor ne de bir ressamın fırçasından dökülen özlemin izini… Pırıltılı galerilerde, sözde ‘yeni’ olan eserlerin içi boş; tıpkı şehirlerin hafızasından silinen eski sokaklar gibi. Bankalar sanat hamisi, koleksiyonerler ticaret peşinde koşarken, geride sadece sınırlı sayıdaki izleyicinin ruhunda yankı bulan eserler kalıyor.
Sanat, ruhun inceliklerini dokuyan bir sabır işiydi. Bir fırça darbesi, bir nota, bir dize; hepsi bir anlamın, bir duygunun, bir arayışın izlerini taşırdı. Estetik, yalnızca güzelliğin peşinde koşmak değil, insanın iç dünyasını derinleştiren bir arayıştı. Bir heykelin gölgesi bile anlatılacak bir hikâye barındırır, bir şiirin son dizesi okuyucusunu günlerce düşündürebilirdi. Ancak zamanla, estetik anlayışımız değişmeye, dönüşmeye ve en sonunda sığlaşmaya başladı.
Peki, ne oldu da sanatın estetik boyutu kayboldu?
Her şeyin hız kazandığı bir çağda, sanat da bu hızdan nasibini aldı. Dijital çağın getirileri, sanatı demokratikleştirirken aynı zamanda yüzeyselleştirdi. Eskiden bir eserin üretimi ve tüketimi arasında uzun bir düşünme süreci varken, bugün bir sanat eseri bir ekranda birkaç saniye içinde kaydırılıp geçiliyor. Beğeni tuşlarının belirlediği değer, estetik anlayışın önüne geçti. “Sanat için sanat” anlayışı, yerini “trend için sanat”a bıraktı.
Galerilerde sergilenen eserler, içerikten çok dekoratif olmaya başladı. Estetik artık bir “görüntü”ye dönüştü. Bir sergiye giren ziyaretçi, bir tabloya bakarken içindeki hikâyeyi çözmeye çalışmaktan çok, onun duvarına ne kadar yakışacağını düşünmeye başladı. Çünkü sanat, tüketim toplumunun bir parçası haline geldi; galeriler lüks mağazalar gibi işlev görmeye, sanatçılar “ürün” yaratmaya zorlandı.
Bu değişim yalnızca görsel sanatlarla sınırlı değil. Edebiyat dünyasında da benzer bir dönüşüm yaşandı. Eskiden bir kitap, okurun dünyasında derin bir yankı bırakacak kadar ağır bir ruh taşıyordu. Şimdi ise raflar, kolay tüketilen, birkaç saat içinde bitirilen ve ertesi gün hatırlanmayan metinlerle dolu. Şiir, bir zamanlar insan ruhunun derinliklerine inerken, şimdi Instagram’da birkaç saniyede tüketilen aforizmalara dönüştü.
Sinemada da estetik algımız erozyona uğradı. Filmler, uzun sekanslarla karakterlerin iç dünyasını anlatmak yerine, izleyiciyi hemen yakalayacak hızlı kurgular ve efektlerle doldurulmaya başlandı. Eskiden Tarkovsky’nin bir sahnesinde dakikalarca süren sessizlik, insanı düşünmeye sevk ederdi. Şimdi ise izleyici, bir sahnede fazla uzun süre durulduğunda sıkılıyor ve hızla akan görüntülere alışmış zihni, derinlikten kaçıyor.
Müzik bile bu dönüşümden nasibini aldı. Eskiden albümler, baştan sona bir anlatıya sahipti. Bir şarkı yalnızca dinlenmek için değil, hissedilmek içindi. Bugün ise müzik, algoritmaların şekillendirdiği, birkaç saniyede dinleyicinin dikkatini çekmek zorunda olan bir ürüne dönüştü. Bir parçanın ne kadar anlam taşıdığı değil, TikTok videolarında kaç kere kullanıldığı önem kazandı.
Bütün bunların sonucunda sanat, ruhun inceliklerini besleyen bir alan olmaktan çıkıp, çabuk tüketilen ve hızla unutulan bir nesneye dönüştü. Eskiden bir heykelin kıvrımları arasında kaybolan gözlerimiz, şimdi bir ekranın parlak ışığında kayboluyor. Eskiden bir dize günlerce aklımızda yankılanırken, şimdi yeni bir eseri değerlendirmek için sadece birkaç saniyemiz var.
Eskiden Her Şey Daha mı Anlamlıydı?
Bir zamanlar her şey daha köklü ve anlam yüklüydü. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın satırlarında kaybolan İstanbul, Yahya Kemal’in bir dizede durup bekleyen sessizliği, Orhan Veli’nin iskeleye oturup martıları seyrettiği o anlar… Bugünse sanat, bir tüketim nesnesine dönüştü. Bir tablo, salt dekoratif bir unsur; bir şiir, satış sayılarıyla ölçülen bir metaya evrildi.
Batı’da da benzer bir dönüşüm yaşandı. 19. yüzyıl Avrupa’sında sanatı anlamak için aylarını bir Rembrandt tablosunun detaylarını çözmeye ayıran insanlar vardı. Şimdi ise Louvre Müzesi’ne giden ziyaretçilerin çoğu, Mona Lisa’nın önünde sadece birkaç saniye durup selfie çekerek yollarına devam ediyor. Japon estetik anlayışında “Wabi-sabi” diye bilinen, kusurların ve doğanın yavaş akışının değerini gören gelenek bile, modern tasarımların hızla üretilen sadeliği içinde kaybolmaya başladı.
Eskiden sanat bir meydan okumaydı, şimdi ise bir ürün. James Joyce’un Ulysses’i yayımlandığında yasaklanmış, ancak zamanla modern edebiyatın temel taşlarından biri haline gelmişti. Bugünse popüler kitap listeleri, kısa vadeli popülerlik üzerine inşa edilen, hızlıca tüketilen metinlerle dolup taşıyor.
Sinemada da benzer bir çöküş yaşanıyor. Akira Kurosawa’nın ustaca oluşturduğu uzun planlar, izleyiciyi filmin içine çekerdi. Şimdi ise filmler, anlık dikkat çekmeye odaklanmış hızlı kurgularla dolu. Sanatın derinlik ve anlam arayışı, gişe başarısının gölgesinde kaldı.
Sanat artık hikâyeler anlatmıyor; sadece görsel ve işitsel bir veri akışı sunuyor.
Sanata Bakışımız Nasıl Değişti?
Ve sahi, biz ne zaman bir sanat eserinin fısıltısında kendimizi kaybetmeyi bıraktık? Ne zaman bir resmin karşısında uzun uzun durup, renklerin içinde gizlenen duyguları okumaktan vazgeçtik? Artık her şey bir ‘içerik’, her eser bir ‘trend’ haline geldi. Sosyal medya algoritmalarının beğeni uğruna sanat, köşelerinden tırpanlandı, ruhsuz bir maskeye dönüştü.
Sanatçılar, eserlerini yalnızca bir ifade biçimi olarak değil, insanlığın ortak hafızasına katkıda bulunmak için yaratıyordu. Bir tabloya bakmak, sadece renkleri görmek değil, onun içinde gizlenmiş ruhu, sanatçının fırça darbelerine sindirdiği duyguları okumaktı. Bir romanın sayfalarında gezinmek, yazarın iç dünyasına, yaşadığı çağın atmosferine girmekti. Şimdi ise sanat, bu derin bağını kaybederek yüzeysel bir vitrin nesnesine dönüştü.
Günümüzde sanat, anlamdan çok gösterişle ölçülüyor. Bir eser ne kadar derin olursa olsun, sosyal medya çağında paylaşılabilir olup olmadığıyla değerlendiriliyor. Artık müzelerde, sergilerde ya da tiyatrolarda insanlar sanatı gerçekten hissetmek yerine, onunla bir anlık “içerik” oluşturmanın peşinde. Bir tabloya bakıp onda kaybolmak yerine, onunla bir selfie çekmek daha önemli hale geldi. Bir kitabı satır satır sindirmek yerine, özetini okuyup “çok satanlar” listesinde olmasıyla ilgileniyoruz.
Sanat, büyük ölçüde hız kültürünün kurbanı oldu. Dijital platformların algoritmaları, bize yalnızca hızlı tüketilebilecek, yüzeysel ve çabuk unutulacak eserleri sunuyor. Eskiden bir sinema filmi, aylarca üzerinde konuşulan, analiz edilen, defalarca izlenen bir yapıt olabilirdi. Şimdi ise filmler, yalnızca ilk hafta gişe başarısı ve sosyal medyada ne kadar “trend” olduğu üzerinden değerlendiriliyor. Eskiden bir şiirin anlamı hakkında tartışmak, onun imgelerini çözümlemek için zaman ayrılırdı. Bugünse bir şiirin paylaşılabilir olup olmadığı ya da kaç beğeni aldığı önem kazanmış durumda.
Müzik de bu değişimden nasibini aldı. Bir zamanlar müzik albümleri, baştan sona bir bütünlük içinde dinlenirdi. Şarkılar, albüm konseptinin içinde bir hikâye anlatır, her biri birbiriyle bağlantılı olurdu. Bugün ise dinleyiciler, yalnızca birkaç saniye içinde ilgisini çekmeyen bir şarkıyı değiştiriyor. Parçalar, TikTok videolarında viral olmak için üretiliyor ve dinleyicinin ruhuna değil, kısa süreli bir duygusal tepkiye hitap ediyor.
Bu dönüşüm tiyatroda da kendini gösterdi. Eskiden bir tiyatro oyunu, seyirciyi sarsan, düşündüren, rahatsız eden bir deneyimdi. Bertolt Brecht’in epik tiyatrosu, seyirciyi olaylara dışarıdan bakmaya ve sorgulamaya davet ediyordu. Bugün ise tiyatro, izleyiciyi rahatsız etmekten çok eğlendirmeye odaklanıyor.
Peki, bu değişim yalnızca kötü mü? Sanatın daha fazla insana ulaşmasını sağlayan dijitalleşme, demokratikleşme açısından bir avantaj sağladı. Eskiden yalnızca belli bir elitin erişebildiği sanat eserleri, şimdi herkesin ekranına ulaşabiliyor. Ancak bu, beraberinde sanatın anlamdan ve derinlikten uzaklaşmasını da getirdi. Kalıcı bir etki bırakmaktan çok, hızlıca tüketilip unutulan eserler ön plana çıkmaya başladı.
Belki de asıl mesele, sanata nasıl yaklaştığımızla ilgili. Eğer bir kitabı sadece popüler olduğu için değil, gerçekten anlamak için okursak, bir tabloya yalnızca “güzel” olduğu için değil, içindeki hikâyeyi keşfetmek için bakarsak, sanat hâlâ eski gücünü koruyabilir. Ama eğer onu yalnızca tüketilecek bir nesneye indirgersek, o zaman geriye sadece yüzeysel bir görüntü kalır.
Sanata bakışımızın değişmesi, sanatın kendisini de dönüştürdü. Artık sanatçılar, eserlerini derinlikli bir anlatım oluşturmak için değil, hızlı tüketim çağında “viral” olabilecek bir formda yaratmak zorunda hissediyor. Peki, sanat hâlâ insan ruhuna dokunan bir şey mi, yoksa yalnızca dekoratif bir unsur mu? İşte bunu sorgulamak, hepimize düşen bir görev…
Günümüz Sanatında Ruh Kaybı
Ve bu kirlilik, sadece modern sanat galerilerinde, dijital platformlarda değil, sinemada, edebiyatta, tiyatroda da kendini gösteriyor. 90’ların bağımsız sinemacılarından geriye ne kaldı? Zeki Demirkubuz’un tütün kokulu sahneleri, Nuri Bilge Ceylan’ın suskun karakterleri bugün ne kadar yankı bulabiliyor? Ya da bir Attilâ İlhan şiirinin o uzun ve hüzünlü kolları hala üretiyor mu bizi?
Bir Zamanlar Anadolu’da, Nuri Bilge Ceylan
Sanat bir zamanlar insan ruhunun aynasıydı. Bir şairin dizeleri, içindeki isyanın ya da sevgisinin bir yankısıydı; bir ressamın fırça darbeleri, ruhundaki çatışmaların izlerini taşırdı. Sanat, insanın anlam arayışının bir uzantısıydı ve bu yüzden de gerçekti. Fakat günümüzde sanat, giderek içi boşalan, sadece tüketim ekonomisinin bir parçası haline gelen, “anlam” yerine “görüntü” üreten bir yapıya dönüştü.
Eskiden bir sanat eseri, sanatçının ruhundan süzülerek doğardı. Vincent van Gogh’un fırçasındaki huzursuz hareketler, onun iç dünyasındaki fırtınaların dışavurumuydu. Edvard Munch’un Çığlık tablosu, yalnızca bir resim değil, ruhsal bir çöküşün çığlığıydı. Bugün ise sanat, bu samimi ruh halinden uzaklaşıyor. Bir tablonun, bir şiirin, bir müziğin içindeki hissiyat yerine, onun kaç beğeni aldığı, kaç kişiye ulaştığı daha fazla önem taşıyor.
Bu değişim edebiyat dünyasında da kendini hissettiriyor. Eskiden bir roman, bir yazarın yıllarını alabilir, derin bir dünya inşa etmek için sabırla yazılırdı. Günümüzde ise kitaplar, “hızlı tüketim” modeline uydurularak, kısa, çabuk okunabilir ve yüzeysel hale getiriliyor. Popüler romanlar, derinlikten uzak, klişe anlatılarla dolup taşıyor. Özgün bir ses yaratmaktan çok, belirli formülleri tekrarlayan, çabuk tüketilip unutulacak eserler üretiliyor.
Sinema dünyasında da benzer bir ruh kaybı yaşanıyor. Bir zamanlar sinema, insan ruhunun en derin köşelerine dokunabilen, görsel bir şiirdi. Andrei Tarkovsky’nin filmlerinde zaman ağır akar, karakterler suskunluk içinde kendi varoluşlarını sorgulardı. Nuri Bilge Ceylan’ın uzun diyalogları, insan psikolojisinin derinliklerine inerdi. Ancak günümüz sineması, daha çok hızlı kurgu, büyük bütçeli efektler ve gişe başarısına odaklanan yapımlarla dolup taşıyor. Bir filmin değeri, izleyicinin ruhunda bıraktığı izlenimden çok, gişe hasılatıyla ölçülüyor.
Ayna, Andrei Tarkovsky
Müzik dünyasında da benzer bir kayıp var. Eskiden bir şarkı, sanatçının iç dünyasından süzülen, derin bir anlatıya sahip bir melodiydi. Bir Leonard Cohen şarkısı, dinleyeni düşündürür, ona hikâyeler anlatırdı. Bugünse müzik, algoritmalar tarafından şekillendiriliyor. Spotify gibi dijital platformlar, dinleyicinin dikkat süresini kısaltarak şarkıların formunu değiştiriyor. Sanatçılar, dinleyiciyi en hızlı şekilde yakalayabilmek için eserlerini, duygusal derinlikten uzak, yüzeysel ve anlık hazlar üretecek biçimde kurgulamak zorunda kalıyor.
Tiyatronun da ruhu değişti. Eskiden tiyatro, bir isyanın, bir itirazın, bir yüzleşmenin sahnesiydi. Brecht’in epik tiyatrosu, seyirciyi rahatsız eder, düşündürürdü. Şimdi ise tiyatro, büyük ölçüde “seyirciyi eğlendirme” işlevine evrildi. Eleştirel, deneysel ve derin metinler yerine, daha kolay anlaşılır, popüler ve ticari kaygılar güden oyunlar sahneleniyor.
Günümüz sanatında bir ruh kaybı yaşanıyorsa, bu yalnızca sanatçının değişimiyle ilgili değil, izleyicinin de değişmesiyle alakalı. Artık insanlar, bir esere vakit ayırmaktan çok, onu hızla tüketmek istiyor. Bu da sanatçıyı, derinlikli ve zorlayıcı eserler üretmekten uzaklaştırıyor.
Ancak sanatın tamamen ruhunu kaybettiğini söylemek haksızlık olur. Hâlâ bir yerlerde, kalabalıkların dikkatini çekmeye çalışmayan, içinden geldiği gibi sanat üreten insanlar var. Belki büyük sahnelerde, popüler listelerde değiller ama bir atölyenin köşesinde, bir sokak ressamının paletinde, bir bağımsız sinemacının kamerasında o ruhu bulmak hâlâ mümkün. Ve belki de sanat, kendi özüne dönebilmek için, tekrar keşfedilmeyi bekliyor.
Sanatın Geleceği
Sanatın çürüyen kıyılarında, sahile vuran deniz kabukları gibi kayboluyor eski estetik algımız. Yüzeyde parlayan ama içi boş bir sanat dünyası inşa ediliyor. Peki, sanatın geleceği gerçekten bu mu? Hepimizi sonsuz bir hızın ve tüketimin içine hapseden bu çağ, sanatı da içi boş bir dekoratif unsura mı dönüştürecek? Yoksa bir yerlerde, sanat hâlâ eski derinliğine kavuşabilir mi?
Belki de sanatın geleceği, bu hız çağında, yeniden derinleşmeyi keşfetmekten geçiyor. Belki de insan, her şeyin yapaylaştığı bir dünyada, tekrar ruhuna dokunan bir şeyler aramaya başlayacak. Büyük müzelerde değil, ara sokaklardaki küçük atölyelerde; dev stadyum konserlerinde değil, bir gitarın tek başına çaldığı küçük bir barda; sosyal medyanın gürültüsünde değil, bir romanın satır aralarında gerçek sanatı arayanlar çıkacak.
Sanat, insana daima ayna tutar. Ve belki bir gün, bu aynaya bakıp, yüzeyde parlayan değil, derinlerde yankılanan bir sanatın peşine düşeceğiz. Tıpkı yüzyıllar önce olduğu gibi, sanat tekrar ruhun dili olacak. Onu gerçekten hisseden, gerçekten isteyenler için.
O yüzden sanatın ölmediğini söylemek istiyorum. Sadece derin bir uykuda. Belki bir gün, sabırla ve dikkatle bakmayı unutmayanların ellerinde, sanat yeniden doğacak. Belki bir mısrada, belki bir ressamın titrek fırça darbesinde, belki bir sinema karesinde… O zaman, bu gürültülü çağın içinde sanatın fısıltısını tekrar duyacağız.
Çünkü gerçek sanat ölmez. Sadece, onu hatırlayacak birini bekler.
Velev'i
Google Haberler üzerinden takip edin
