Bir imparatorluğun sürekliliği için bireysel kaderlerin askıya alındığı bir sistem… Devşirme, Osmanlı’nın insan kaynağını merkeze alan en tartışmalı düzeneklerinden biridir.
Devşirme (İng. devshirme system; Alm. Knabensammlung; Fra. devchirmé / système du devchirmé), Osmanlı İmparatorluğu’nda özellikle 14. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar uygulanan; gayrimüslim tebaadan belirli aralıklarla erkek çocukların toplanarak devlet hizmetinde yetiştirilmesini esas alan idarî ve askerî personel temin sistemidir.
Bu çocuklar ailelerinden alınır, İslam’a geçirilir ve sıkı bir eğitimden geçirilerek Yeniçeri Ocağı’na, Enderun’a ya da sivil-bürokratik görevlere yönlendirilir. Sistem, bireysel iradeden çok devlet aklını esas alır.
Devşirme sistemi, Osmanlı’nın merkezîleşme ihtiyacının bir sonucudur. Feodal bağlardan kopuk, doğrudan padişaha bağlı bir yönetici ve asker sınıfı yaratmayı amaçlar. Bu yönüyle, sadakatin soya değil devlete yöneltildiği radikal bir çözümdür.
15. ve 16. yüzyıllarda sistem en işlevsel dönemini yaşar; sadrazamlığa kadar yükselen pek çok isim devşirme kökenlidir. Ancak zamanla, iltimas, rüşvet ve yerel direnişler sistemi aşındırır. 17. yüzyıldan itibaren devşirme fiilen terk edilir; yerini miras yoluyla geçen askerî ve bürokratik yapılara bırakır.
Modern dönemde devşirme, çoğu zaman ahlaki ve travmatik bir mercekten okunur. Tarihsel bağlamdan koparıldığında ya romantize edilir ya da bütünüyle mahkûm edilir.
► Devşirme zorla mı uygulanıyordu?
Evet. Sistem rıza esasına dayanmazdı. Ancak bazı bölgelerde, çocukların devlet içinde yükselme ihtimali nedeniyle örtük bir kabulleniş de görülürdü.
► Devşirilen çocukların aileleriyle ilişkisi sürer miydi?
Genellikle hayır. Sistem, eski kimlikle bağın koparılmasını hedeflerdi. Bu kopuş, sadakatin yeniden inşası için bilinçli bir tercihti.
► Devşirme sistemi yalnızca asker mi yetiştirirdi?
Hayır. Devşirmeler, devletin en üst idarî kademelerine kadar yükselebilirdi. Bu yönüyle sistem, sınıfsal geçirgenlik de sağlardı.
► Devşirme neden uzun vadede sürdürülemedi?
Merkezî disiplinin zayıflaması, yerel güç odaklarının baskısı ve sistemin suistimale açık hâle gelmesi nedeniyle.
► Bugün devşirme nasıl anlaşılmalı?
Ne bütünüyle bir zulüm anlatısı ne de bir “fırsat sistemi” olarak. Devşirme, erken modern devletin insanla kurduğu sert ilişkinin tarihsel bir örneğidir.
Devşirme, tarihî romanlarda ve televizyon dizilerinde sıklıkla dramatik bir motif olarak kullanılır. Çoğu anlatı, bireysel trajediye odaklanır; sistemin idarî mantığı ise arka planda kalır. Bu durum, devşirmenin popüler hafızada duygusal ama eksik bir temsille yer etmesine yol açar.
Devşirme sistemi, Osmanlı devlet aklının hem en soğukkanlı hem de en sert uygulamalarından biridir. İnsan hayatını bir kaynak olarak gören bu düzenek, imparatorluğun uzun süreli istikrarına katkı sağlamış; fakat bireysel hafızada derin yaralar bırakmıştır. Bugün devşirme, devlet ile birey arasındaki gerilimin tarihsel bir aynası olarak okunmalıdır.
