Ortadoğu, Güney Asya ve Batı İttifakı arasında kurulmuş; jeopolitik dengeyi Doğu blokuna karşı tahkim etmeyi amaçlayan stratejik bir pakt.
CENTO (İng. Central Treaty Organization; Alm. Zentrale Vertragsorganisation; Fra. Organisation du Traité Central), 1955’te kurulan ve Türkiye, İran, Pakistan ile Birleşik Krallık’ın yer aldığı; ABD’nin ise resmî imza sahibi olmadan destek verdiği bir savunma örgütüdür. Kuruluş amacı Sovyet yayılmacılığına karşı Ortadoğu ekseninde bir güvenlik hattı oluşturmak ve NATO’nun güney kanadını tamamlamaktı.
CENTO’nun temeli, 1955’te Türkiye ile Irak arasında imzalanan Bağdat Paktı ile atıldı. Kısa süre sonra İngiltere, Pakistan ve İran da pakta katıldı. 1958’de Irak’ta monarşinin devrilmesiyle ülke pakttan ayrıldı; örgüt merkezi Ankara’ya taşındı ve CENTO adını aldı.
Soğuk Savaş’ın Ortadoğu’daki dengelerini stabilize etmeyi hedefleyen bu yapı, kolektif savunmadan çok istihbarat ve siyasi koordinasyon işlevi gördü. Ancak üye ülkeler arasındaki siyasi kırılganlıklar, ABD’nin resmî üyeliği üstlenmemesi ve bölgedeki hızlı dönüşümler örgütün etkinliğini sınırladı.
1979 İran Devrimi’nin ardından İran’ın çekilmesi, CENTO’nun fiilen sonu oldu. Kısa süre içinde örgüt dağıldı ve Soğuk Savaş tarihinin “başarısız güvenlik blokları” arasında anılmaya başladı.
► CENTO, NATO’nun bir uzantısı mıydı?
Resmî olarak hayır; fakat stratejik olarak NATO’nun tamamlayıcı bir güney kanadı olarak tasarlandı. ABD’nin paktı desteklemesi, fiilî bir yakınlık yaratıyordu.
► Bağdat Paktı neden CENTO’ya dönüştü?
1958’de Irak monarşisi devrilince ülke pakttan ayrıldı. Bunun üzerine merkez Ankara’ya taşındı ve örgüt CENTO olarak yeniden yapılandırıldı.
► CENTO’nun askeri bir gücü var mıydı?
NATO’daki gibi birleşik bir komuta yapısı bulunmuyordu. Askeri işbirliği sınırlıydı; daha çok istihbarat paylaşımı ve koordinasyon toplantıları yapılıyordu.
► CENTO neden başarısız sayılıyor?
Bölgesel gerilimler, üye ülkeler arasındaki politik çatışmalar ve ABD’nin paktın tam üyesi olmaması örgütü zayıflattı. Ayrıca Sovyet tehdidini caydırma kapasitesi sınırlı kaldı.
► Türkiye açısından CENTO’nun önemi neydi?
Türkiye, NATO üyeliğinin yanı sıra CENTO ile Ortadoğu’da Batı blokunun kilit ülkesi hâline geldi. Ancak örgütün dağılması Türkiye’nin bölgesel güvenlik vizyonunu yeniden şekillendirmesine yol açtı.
Siyasi tarih belgesellerinde, Soğuk Savaş çözümlemelerinde ve Ortadoğu jeopolitiğini konu alan akademik metinlerde sıkça yer alır. Zaman zaman romanlarda veya casusluk hikâyelerinde de CENTO, “gölge ittifaklar”ın bir parçası olarak işlenir.
CENTO, Soğuk Savaş’ın jeopolitik laboratuvarlarından biridir. Büyük güçlerin stratejik vizyonu ile bölgesel politikaların uyumsuzluğunun bir örneğini sunar. Kısa ömürlü olsa da Türkiye, İran ve Pakistan üçgenindeki güvenlik algısını uzun süre etkilemiştir.
► NATO
► AUKUS
► SOĞUK SAVAŞ
► JEOPOLİTİKA
► MİT
