Toplumsal aksaklıkları, ikiyüzlülüğü, güç sahiplerini ve insan zaaflarını iğneleyici bir zekâyla ifşa eden; mizah, ironi ve eleştirinin iç içe geçtiği edebî bir silah.
Hiciv (İng. Satire; Alm. Satire; Fra. Satire), bireylerin veya toplumun kusurlarını keskin bir mizahla eleştiren, çoğu zaman ironiyi ve alayı kullanan edebî anlatım türüdür. Amaç yalnızca güldürmek değil, gülüşün içinden bir farkındalık, bir uyanış yaratmaktır.
Divan edebiyatında “hezel” ve “hiciv”, modern edebiyatta ise politik taşlama ve toplumsal yergi biçiminde karşımıza çıkar.
Hicvin kökleri Antik Yunan ve Roma’ya uzanır; Aristophanes’in politik taşlamaları ve Juvenalis’in sert yergileri türün temelini oluşturur. Ortaçağda jestler, maskeli oyunlar ve halk anlatıları hicvin taşıyıcılarıdır.
Türk edebiyatında ise Nef’î, Şeyhî ve Nedim gibi divan şairleri; Cumhuriyet döneminde Rıfat Ilgaz, Aziz Nesin, Neyzen Tevfik ve Tevfik Fikret hicvin en parlak temsilcileri arasındadır.
Modern çağda hiciv yalnızca edebiyatta değil; karikatür, stand-up, televizyon dizileri ve dijital mecralarda da toplumsal eleştirinin güçlü bir aracına dönüşmüştür.
► Hiciv, mizahla aynı şey midir?
Hayır. Mizah güldürmeyi amaçlayan geniş bir türdür; hiciv ise güldürürken eleştirir. Hicvin temelinde bir toplumsal soruna işaret etmek, düşündürmek ve rahatsızlık yaratmak vardır.
► Hiciv neden iktidarlarla sık sık çatışır?
Çünkü gücü, hiyerarşiyi, yolsuzluğu veya adaletsizliği alay ve ironi yoluyla görünür kılar. Bu yüzden tarih boyunca hiciv ustaları sık sık yasaklanmış, sürgün edilmiş veya sansüre uğramıştır.
► Divan edebiyatında hiciv nasıl işlenirdi?
Şairler, özellikle Nef’î gibi ustalar, vezin ve kafiye ustalığını kullanarak rakiplerini, bürokratları veya toplumsal bozulmayı keskin dille eleştirirdi. Hiciv çoğu zaman politik bir riskti.
► Hiciv ile kara mizah arasında fark nedir?
Kara mizah, trajik veya rahatsız edici konuları soğukkanlı bir mizahla işler; hiciv ise toplumdaki çarpıkları özellikle alaya alarak görünür kılar. İkisinin de hedefi düşündürmektir ama araçları farklıdır.
► Dijital çağda hiciv nereye evriliyor?
Sosyal medya, kısa biçimli video içerikleri, stand-up metinleri ve politik karikatürler çağdaş hicvin ana mecralarıdır. Hiciv bugün daha hızlı, daha yaygın ve daha etkileşimli bir forma sahiptir.
Monty Python’ın absürd komedisi, Charlie Chaplin’in The Great Dictator filmi, Orhan Veli’nin “yergili” tersinlemeleri, Leman ve Penguen geleneği, modern stand-up’ın politik açık sözlülüğü hep hicvin çeşitlenmiş hâlleridir.
Dijital platformlardaki politik skeçler, YouTube yorum kültürü ve sosyal medya taşlamaları çağdaş hicvin geniş kitlelere ulaşmasını sağlar.
Hiciv, insanın kendine ve topluma ayna tutma cesaretidir. Güldürerek düşündürür, düşündürerek sorgulatır. İktidarın, sosyal normların, geleneklerin ve insan zaaflarının görünmez duvarlarını kelimeyle delen bir sanattır. Bu yüzden her çağda diridir; toplum değiştikçe hiciv de değişir ama amacı hiç değişmez: hakikatin üstündeki sis perdesini sözün sivri ucuyla aralamak.
► PARODİ
► MİZAH
► MEME KÜLTÜRÜ
► İRONİ
► KÜLAHA ANLATMAK
