Sinema ile müziği birbirine katan, kimliğini yersiz yurtsuzlukta bulan bir sanatçı.
Emir Kusturica (d. 24 Kasım 1954, Saraybosna), Boşnak kökenli Sırp yönetmen, müzisyen ve aktördür. Yugoslavya’nın çöküş süreciyle birlikte ismi yalnızca sinema değil, Balkan kimliği tartışmalarının da merkezine yerleşmiştir. Sinema okulunu Prag’da bitirdikten sonra, Doğu Avrupa sinemasının alegorik ve grotesk damarını kendi üslubuyla harmanlamış; görsel aşırılıkla duygusal derinliği aynı potada eritmiştir.
Onun sineması, gürültüyle lirizmin, masal ile trajedinin, gerçek ile düş’ün iç içe geçtiği bir evrendir. Kusturica’nın karakterleri, tıpkı Balkan coğrafyası gibi, hem gülünç hem hüzünlü, hem delişmen hem yorgundur.
Kusturica’nın sinema kariyeri 1981’deki Do You Remember Dolly Bell? ile başlar ve bu film ona Venedik’te Altın Aslan kazandırır. 1985 tarihli Babam İş Gezisinde (When Father Was Away on Business), Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye alarak onu uluslararası sahneye taşır. Bu film, Yugoslavya’daki Stalinist baskıların aile içindeki yankılarını anlatırken, bireysel suçlulukla kolektif korku arasındaki bağı ustalıkla kurar.
1995’te çektiği Yeraltı (Underground), Yugoslavya’nın tarihini bir panayır estetiği içinde anlatır. Cannes’da ikinci kez Altın Palmiye kazanarak, onu yaşayan efsaneler arasına sokar. Yeraltı, aynı zamanda politik bir destandır: ulus, tarih, savaş ve delilik arasındaki sınırları bulanıklaştırır. Film, kimi eleştirmenlerce “Yugoslav trajedisini romantize ettiği” gerekçesiyle sert biçimde eleştirilse de, Balkanların kendine özgü anlatısının en güçlü sinemasal temsillerinden biridir.
Kusturica 2000’lerden itibaren Black Cat, White Cat (Kara Kedi, Ak Kedi) ve Life Is a Miracle (Hayat Bir Mucizedir) gibi filmlerle, politik ağırlıktan sıyrılmış ama hâlâ grotesk bir dünyada dolaşan anlatılar kurdu. Aynı zamanda müzikle iç içe bir üretim biçimi benimsedi; “Emir Kusturica & The No Smoking Orchestra” adlı grubuyla Balkan ezgilerini punk, folk ve caz karışımı bir biçimde yorumladı.
► Kusturica sinemasının temel özelliği nedir?
Kusturica sineması, hayatın taşkın enerjisini biçimsel karmaşa içinde sunar. Müziğin ve hareketin ritmi, karakterlerin içsel çalkantılarını yansıtır. Onun filmlerinde “kaos”, estetik bir tercih değil, Balkan insanının varoluş biçimidir.
► Politik olarak neden bu kadar tartışmalıdır?
Çünkü Yugoslavya’nın dağılma döneminde Sırp kimliğini açıkça savunmuş, Bosna savaşında tarafsız kalmakla suçlanmıştır. Kimi eleştirmenler onu “ulusalcı bir romantik”, kimileri ise “savaşın vicdanını kaybetmiş bir sanatçı” olarak görür. Ancak Kusturica, kendisini “Balkanların ruh halini anlatan hikâyeci” olarak tanımlar.
► Müzik Kusturica için ne ifade eder?
Müzik onun filmlerinde yalnızca fon değil, anlatının bir parçasıdır. Goran Bregović ile yaptığı iş birlikleri —özellikle Çingeneler Zamanı ve Yeraltı’nda— Balkan ruhunun sinemadaki müzikal izdüşümünü oluşturmuştur. Trompetler, davullar, göçlerin ve direnişlerin sesine dönüşür.
► Kusturica’nın sineması neden “büyülü gerçekçi” olarak anılır?
Çünkü onun hikâyeleri, günlük hayatın mantığını bozan ama inandırıcılığını kaybetmeyen olaylarla doludur. Gerçek ile efsane arasındaki çizgi silikleşir; bu, Latin Amerika’nın büyülü gerçekçiliğine benzer bir Balkan yorumudur.
► Kusturica bugün ne yapıyor?
2010’lardan itibaren Belgrad yakınlarındaki Küstendorf adlı köyde kendi film festivalini düzenliyor. Burada hem genç sinemacılara alan açıyor hem de ticari sinemanın dışında bir üretim etiğini savunuyor. Zaman zaman müzik turnelerine çıkarak “No Smoking Orchestra” ile konserler veriyor.
Kusturica, post-Yugoslav kültürün en tanınan yüzlerinden biridir. Yeraltı’nın müzikleri, düğünlerden tiyatro sahnelerine kadar Balkan kültürünün kolektif hafızasına işlemiştir. Goran Bregović, Time of the Gypsies ve Arizona Dream gibi filmlerle bu müziksel dili küreselleştirmiştir.
Kusturica ayrıca Jim Jarmusch ve Johnny Depp gibi figürlerle çalışarak “bağımsız sinema”nın evrensel dairesine girmiştir. Arizona Dream (1993) —Depp, Lili Taylor ve Faye Dunaway’li kadrosuyla— Amerikan rüyasının grotesk bir parodisidir. Bu film, Doğu Avrupa kökenli bir yönetmenin Batı sinemasına bakışını da temsil eder.
Emir Kusturica, yalnızca bir sinemacı değil, Balkan kimliğinin anlatıcısıdır. Onun filmleri, savaşın, göçün ve dayanışmanın alegorileridir. Her sahnede çingenelerin çalgısı, nehrin üstünden geçen köprüler, uçan inekler ve kahkahalar arasında hayatın trajedisi hissedilir. O, sinemayı bir eğlence biçimi değil, “hayatta kalma sanatı” olarak görür.
► WORD MUSIC
► BAĞIMSIZ SİNEMA
► YORGOS LANTHIMOS
► AUTEUR
► FİLM MÜZİĞİ
