Pakistan’dan dünyaya yayılan ilahi ses.
Nusrat Fateh Ali Khan (1948–1997), Pakistanlı qawwali sanatçısı, besteci ve vokalisttir. “Şarkıların Sultanı” (Shahenshah-e-Qawwali) unvanıyla anılan Khan, tasavvuf müziği geleneğini modern dünyaya taşıyan en etkili sanatçılardan biridir. Olağanüstü geniş vokal aralığı, uzun süreli doğaçlamaları ve ruhani coşkusuyla yalnızca Güney Asya’da değil, tüm dünyada büyük bir hayran kitlesi edinmiştir.
Nusrat, müzisyen bir ailede doğdu; babası Ustad Fateh Ali Khan da qawwali ustalarındandı. Çocukluğunda perküsyon çalarak müzikle tanıştı, genç yaşta güçlü sesiyle dikkat çekti.
1971’de babasının vefatının ardından ailesinin qawwali topluluğunun liderliğini üstlendi. Kısa sürede Pakistan’da ün kazandı ve 1980’lerde Hindistan’dan Orta Doğu’ya uzanan geniş bir coğrafyada konserler verdi.
1985’te Londra’daki WOMAD Festivali’nde sahne almasıyla Batı’da tanınmaya başladı. Peter Gabriel ile işbirlikleri yaptı; Gabriel’in Real World Records şirketi onun birçok albümünü yayımladı. Ayrıca Hollywood filmlerinde de yer aldı: Dead Man Walking (1995), The Last Temptation of Christ (1988) gibi yapımlarda şarkıları kullanıldı.
1990’larda Eddie Vedder (Pearl Jam) ve Michael Brook gibi Batılı müzisyenlerle çalıştı. Bu sayede geleneksel qawwali ile rock, ambient ve elektronik unsurların birleştiği deneysel projelere imza attı.
1997’de genç sayılabilecek bir yaşta vefat etti. Ardında yüzden fazla albüm ve tasavvuf müziğine dünya çapında açılmış bir kapı bıraktı.
Nusrat Fateh Ali Khan, yedi yüzyıla yaklaşan bir müzisyenler soyundan geliyordu. Ailesi, Hindistan kökenliydi; ancak 1947’de, Hindistan ile Pakistan arasında yaşanan bölünmenin ardından yeni kurulan Pakistan’a taşınmıştı. O, bu göçün hemen ardından dünyaya geldi.
Babası Ustad Fateh Ali Khan, hem müzikolog hem usta bir sanatçı hem de güçlü bir qawwali geleneğinin taşıyıcısıydı. Ne var ki, oğlunun sesine güvenmiyor, onu bir mühendis ya da doktor olarak görmek istiyordu. Müzik bilgisini yine de isteksizce öğretmiş, ancak Nusrat’a karşı mesafeli bir tavır sergilemişti. Nusrat ise babasının bu mesafesine rağmen, ilahi çağrının peşinden gitmeye kararlıydı. Daha sonraki yıllarda, yolunun Allah tarafından kendisine bir rüyada gösterildiğini anlatacaktı.
1964’te babası vefat ettiğinde Nusrat yalnızca on altı yaşındaydı. Henüz genç bir delikanlı iken, babasının ölümünün kırkıncı günü düzenlenen törenle ilk kez sahneye çıktı. Bu, hem kişisel hem de müzikal anlamda onun için bir dönüm noktasıydı.
Babasının ardından müzik eğitimini amcası Mubarak Ali Khan üstlendi. Böylece Nusrat, qawwali geleneğinin yeni taşıyıcısı haline geldi. 1965 yılında Pakistan Ulusal Radyosu’nun düzenlediği Jashn-e-Baharan festivalinde sahneye çıktı; bu, onun resmi anlamda ilk büyük performanslarından biriydi. 1971’e kadar amcaları Mubarak Ali Khan ve Salamat Ali Khan ile birlikte sahne aldı. O dönemi anlatırken şu sözleri dile getirmişti:
“İki amcam benim ruhani babalarım oldu. Biri bana sahnede nasıl durmam gerektiğini, bir qawwali topluluğunu nasıl yöneteceğimi öğretti. Bana hep şöyle derdi: ‘Seyircinin önünde çaldığını düşünme; seyircinin seni izlediğini düşün.’”
Bu ilk yıllar, Nusrat Fateh Ali Khan’ın yalnızca bir sanatçı olarak değil, aynı zamanda bir geleneğin yaşayan mirasçısı olarak biçimlenmesinde belirleyici oldu.
Nusrat Fateh Ali Khan’ın profesyonel yolculuğu, 1973’te başladı. Amcasının ardından topluluğun liderliğini devraldı ve grup artık onun adıyla anılmaya başladı: Nusrat Fateh Ali Khan, Mujahid Mubarak Ali Khan & Party. O andan itibaren Pakistan’ın dört bir yanında konserler verdi; qawwali geleneğini yeni bir enerjiyle kitlelere taşıdı.
Nusrat’ın başarısının temelinde, yalnızca güçlü sesi değil, aynı zamanda çokdilli icrası vardı. Geleneksel olarak seçkin zümrelerin katıldığı toplantılarda icra edilen qawwali, onun elinde halka açıldı. Punjabi’den Urduca’ya, Farsçadan Braj Bhasha ve Hindice’ye uzanan geniş bir dil repertuvarı, farklı toplumsal kesimlerden dinleyicileri ortak bir duyguda buluşturdu. Bu dönemde kendisine “ustad” (üstat) ve “shahenshah” (qawwali’nin imparatoru) unvanları verildi.
Sanatının ayırt edici özelliği, sesinin olağanüstü gücü ve esnekliği idi. İnce tizlere yükselip geniş doğaçlamalar yapabiliyor, bunu harmonium, tabla ve koronun güçlü eşlikleriyle kaynaştırabiliyordu. Ellerle ritmik tempo tutuş, onun konserlerinde yalnızca bir müzikal jest değil, aynı zamanda tasavvufî vecdin bedensel bir tezahürü olarak görülüyordu. Nusrat’ın qawwali yorumu, müziği bir ibadete, sahneyi bir dergâha dönüştürüyordu.
1976’da, Pakistan’ın önde gelen plak şirketlerinden Rehmat Gramophone ile ilk kasetini çıkardı. Bu kayıt, onu yalnızca radyo ve konser dinleyicilerinin değil, evlere giren kasetçaların da sanatçısı hâline getirdi.
1979’da ise sınırları aştı. Hindistan’da, Bollywood’un büyük yıldızı Raj Kapoor’un oğlunun düğününde iki buçuk saat süren bir konser verdi. Salonda dönemin en ünlü Hint sinema oyuncuları vardı ve Nusrat’ın sesi, o gece Bollywood’un altın kuşağına hitap ederek yeni bir hayranlık halkası yarattı. Bu performans, onun yalnızca Pakistan’ın değil, tüm Güney Asya’nın müzikal simgelerinden biri haline gelmesinde önemli bir eşik oldu.
1980’lerin başında Nusrat Fateh Ali Khan, önce Avrupa’daki Pakistan ve Hindistan diasporası aracılığıyla Batı’da tanınmaya başladı. İngiltere, İsveç, Norveç ve Danimarka’daki konserleri, onu yalnızca göçmen toplulukların değil, farklı dinleyici kesimlerinin de ilgisine sundu. Birmingham merkezli Oriental Star Agencies plak şirketi, onun birçok kaset ve CD kaydını yayımlayarak bu tanınırlığı daha da genişletti.
1985’ten itibaren ise Khan’ın adı artık yalnızca diasporanın değil, uluslararası müzik sahnesinin gündemindeydi. Paris’teki Théâtre de la Ville’de verdiği konserler, onun Avrupa’daki prestijini artırdı. Aynı yıl İngiltere’de WOMAD Festivalinde sahne alması, dünya müziği sahnesinde bir dönüm noktası oldu. Bu festival, Batı’daki kitlelerin onu canlı performanslarıyla keşfettiği ilk büyük buluşmalardan biriydi.
1985 ve 1988’de Paris’teki Théâtre de la Ville’de kaydedilen konserler, daha sonra beş albümlük bir seri olarak 1989’da Ocora etiketiyle yayımlandı. Yine 1989’da Nusrat, hayatının ve kariyerinin yönünü değiştirecek bir dostluk kurdu: Peter Gabriel. Gabriel, onun yedi albümünün yapımcılığını üstlendi, ayrıca yeni kurduğu Real World Records etiketi altında Nusrat’ın bazı kayıtlarını yayımladı. Böylece sanatçı, İngiltere ve ABD müzik pazarında kalıcı bir yer edindi. Bu dönemde çıkan Shahen-Shah ve Mustt Mustt albümleri, onun ününü tüm dünyaya taşıdı. Özellikle Mustt Mustt, Massive Attack tarafından yapılan remiksleriyle küresel listelerde büyük başarı kazandı. Bu kayıtlar, Nusrat Fateh Ali Khan’ın geleneksel qawwali’yi çağdaş seslerle buluşturmadaki açıklığını ve yaratıcılığını ortaya koyuyordu.
1990’larda yaptığı işbirlikleri, onun ününü daha da pekiştirdi. 1995’te Eddie Vedder ile birlikte Tim Robbins’in Dead Man Walking (La Dernière Marche) filmi için seslendirdiği şarkı, dünya çapında büyük ilgi gördü. Ardından Kanadalı besteci Michael Brook ile kaydettiği Night Song (1996), Batı’daki müzik çevrelerinde yankı uyandırdı. Bu süreçte Bollywood’a da damgasını vurdu; 2000 yılında çıkan Dhadkan filminin şarkısı, Hindistan’da ve diaspora toplulukları arasında unutulmaz bir başarıya imza attı.
Bununla birlikte, Batı ile kurduğu bu yoğun ilişki zaman zaman sıkıntılı sonuçlar da doğurdu. Oliver Stone’un Natural Born Killers (Tueurs nés) filminde müziğinin izinsiz ve şiddet içerikli bir sahnede kullanıldığını öğrenince büyük bir hayal kırıklığı yaşadı. Bu olay, onun eserlerinin taşıdığı mistik ve ruhani anlamın ticari sinema tarafından bazen yanlış yerlere çekilebileceğini göstermesi açısından önemlidir.
Nusrat Fateh Ali Khan, henüz 48 yaşındayken, 16 Ağustos 1997 Cumartesi günü Londra’daki Cromwell Hastanesi’nde hayata veda etti. Ölüm sebebi, yıllardır mücadele ettiği obeziteye bağlı sağlık sorunları, böbrek yetmezliği ve karaciğer fonksiyonlarındaki bozulmaydı. Onun ani kaybı, yalnızca Pakistan’da değil, bütün dünyada müzik ve kültür çevrelerinde derin bir şok yarattı.
Cenazesi memleketi Pakistan’a götürüldü. Faisalabad’da düzenlenen törenlere binlerce kişi katıldı. Qawwali’nin imparatoru, hem yerel halkın hem de dünyanın dört bir yanından sevenlerinin dualarıyla toprağa verildi. Bu kalabalık cenaze, onun yalnızca bir sanatçı değil, bir kültürel sembol, ruhani bir rehber olarak da algılandığının güçlü bir göstergesiydi.
Nusrat’ın ardından mirası boşa düşmedi. Onun öğrencisi ve aynı zamanda yeğeni olan Rahat Nusrat Fateh Ali Khan, hocasının yolunu sürdürdü. Rahat, günümüzde qawwali geleneğini dünya çapında tanıtmaya devam eden en bilinen sanatçılardan biridir. Böylece Nusrat’ın sesi, farklı bir bedende ama aynı ruhla yaşamayı sürdürmektedir.
1989 – Shahen-Shah (Real World Records)
Nusrat’ın Batı’ya açıldığı ilk büyük albümlerinden. Geleneksel qawwali repertuvarını güçlü ve ruhani bir icrayla dünyaya tanıttı.
1990 – Mustt Mustt (Real World Records)
Peter Gabriel’in desteğiyle yayımlandı. Massive Attack tarafından remikslenen parçasıyla dünya listelerine girerek “qawwali”yi popüler müzik sahnesine taşıdı.
1991 – Shahbaaz (Real World Records)
Modern prodüksiyon teknikleriyle tasavvufi müziği birleştiren albüm. Batılı dinleyiciyle qawwali arasında bir köprü görevi gördü.
1992 – Love and Devotion – Nusrat Fateh Ali Khan & Party
Geleneksel tarzda kayıtlar; aşk, vecd ve ilahi bağlılığı öne çıkaran eserlerden oluşur.
1994 – Pakistan: Vocal Art of Sufis, Vol.1 & 2
Qawwali’nin klasik icrasını belgeleyen albüm; Nusrat’ın vokal tekniğinin en saf örneklerini içerir.
1996 – Night Song (Michael Brook ile)
Ambient, dünya müziği ve qawwali’yi harmanlayan deneysel bir albüm. Batı’daki müzik çevrelerinde büyük ilgi gördü.
1997 – Rapture
Ruhani yoğunluğu güçlü, ölümünden kısa süre önce yayımlanan albüm.
1997 – Missives From Allah
İlahi aşk ve manevi mesajlarla bezeli eserlerden oluşur.
1998 – Star Rise: Remixes (Michael Brook ile)
Nusrat’ın eserlerinin elektronik ve ambient tarzlarda yeniden düzenlenmiş versiyonları.
2000 – Opus
Ölümünden sonra yayımlanan albüm; farklı konser kayıtlarının derlemesi.
2002 – Body and Soul
Ruhani derinliği vurgulayan posthum albüm; özellikle Batı’da yeni dinleyiciye ulaştı.
2003 – Back to Qawwali
Geleneksel qawwali formlarına dönüş niteliğinde bir albüm.
2004 – Must Must / Last Prophet
İki farklı döneme ait eserlerin bir araya getirildiği koleksiyon albümü.
2007 – Dub Qawwali (Gaudi ile, Six Degrees Records)
Elektronik/dub müzik ile Nusrat’ın vokallerini birleştiren deneysel proje; modern dinleyiciler için qawwali’ye yeni bir kapı açtı.
2024 – Chain of Light (Posthum albüm, 1990’da Real World Studios’ta kaydedildi)
Arşivlerden çıkarılan kayıtların gün yüzüne çıkmasıyla yayımlandı; Nusrat’ın Batı ile işbirliklerinin erken dönem bir yansıması.
1994 – Natural Born Killers (Oliver Stone)
Soundtrack’te iki şarkısıyla yer aldı; ancak müziğinin şiddet içerikli sahnede izinsiz kullanılması, kendisini hayal kırıklığına uğrattı.
1994 – La Reine des bandits (Shekhar Kapur)
Hindistan’ın efsanevi kadın figürü Phoolan Devi’nin hikâyesine yaptığı katkılarla film müziğine farklı bir ruh kattı.
1995 – Dead Man Walking (Tim Robbins)
Eddie Vedder ile birlikte söylediği The Face of Love ve Dead Man parçaları, filmin en unutulmaz anlarını yarattı.
1997 – Aur Pyaar Ho Gaya (And Love Happened)
Bollywood yapımı romantik film için müzik besteledi.
1999 – Kachche Dhaage
Hint sinemasında geniş kitlelere ulaşan şarkılarıyla filmi öne çıkardı.
1999 – Kartoos
Bollywood aksiyon-dram yapımında eserleri soundtrack’in önemli bir parçası oldu.
► Qawwali (kavvali) nedir?
Tasavvuf geleneğinde Allah aşkını, manevi vecdi ve mistik deneyimleri aktaran Güney Asya kökenli bir müzik türüdür.
► Nusrat Fateh Ali Khan’ın sesi neden eşsizdi?
Vokal aralığı olağanüstü genişti; saatler süren konserlerde yorulmadan doğaçlama yapabiliyordu.
► Batı dünyasında nasıl tanındı?
Peter Gabriel’in desteği ve WOMAD Festivali’ndeki performanslarıyla Batı sahnesine adım attı.
► Hollywood filmleriyle bağı var mıydı?
Evet, Martin Scorsese’nin The Last Temptation of Christ filminden Dead Man Walking’e kadar birçok filmde eserleri kullanıldı.
► Bugün nasıl anılıyor?
Tasavvuf müziğinin modern dünyadaki en büyük temsilcilerinden biri olarak; hem geleneksel qawwali hem de dünya müziği tarihinde eşsiz bir figürdür.
Müzikte: Elli yılı aşkın kariyerinde 125’ten fazla albüm yayımladı.
Batı Dünyasında: Eddie Vedder ile Dead Man Walking için yaptığı düet unutulmazdır.
Pakistan’da: Ulusal bir kahraman, kültürel bir sembol olarak anılmaktadır.
Nusrat Fateh Ali Khan, sesiyle yalnızca notaları değil, ruhları titretti. Qawwali’yi evrensel bir dile dönüştürdü; doğu ile batı, gelenek ile modernite arasında bir köprü kurdu. Bugün hâlâ hem mistik müziğin hem de dünya sahnesinin vazgeçilmez ikonlarından biridir.
► TASAVVUF MÜZİĞİ
► CAZ MÜZİĞİ
► MERCAN DEDE
► SUFİZM
► ETHNIC ELECTRONICA
