Zamanın izlerini taşıyan, artık işlevini yitirmiş, yıpranmış olan.
Köhne (İngilizce: decrepit, obsolete; Almanca: veraltet, baufällig; Fransızca: vétuste, obsolète), eskimiş, yıpranmış, çağ dışı kalmış anlamlarını taşır. Sözcük, hem somut nesneler hem de soyut yapılar için kullanılır. Eski bir ev, kırık dökük bir sandalye, modası geçmiş bir fikir ya da işlevsizleşmiş bir kurum “köhne” sıfatıyla nitelenebilir. Türkçede yıpranmayı, geçerliliğini yitirmeyi ve işe yaramaz hâle gelmeyi çağrıştırır.
“Köhne” kelimesi, Arapça kökenli olup klasik Osmanlı Türkçesi’nde “eski, harap, kullanılmaz” anlamlarında kullanılmıştır. Zamanla gündelik Türkçe’ye geçmiş ve daha çok olumsuz bir çağrışımla yaşamını sürdürmüştür.
Edebiyatta köhne sözcüğü, sadece eskiliği değil, aynı zamanda çürümüşlüğü, işlevsizliği ya da değersizliği vurgulamak için tercih edilir. Ahmet Haşim’in bazı yazılarında “köhne medeniyet” ifadesi geçer; Yahya Kemal, eski İstanbul evlerini betimlerken bu sözcüğü kullanır. Günümüzde ise siyasal ve toplumsal tartışmalarda “köhne düzen”, “köhne zihniyet” gibi kalıplarla sıkça karşımıza çıkar.
► Köhne kelimesi neden olumsuz bir anlam taşır?
Çünkü kelime yalnızca yaşlanmayı değil, aynı zamanda işlevini yitirmeyi ve güncelliğini kaybetmeyi işaret eder. Yaşlı olan değerli olabilir, antika olabilir; fakat köhne, artık yararsız ve çürümüş demektir.
► Köhne ile “nostaljik” arasındaki fark nedir?
“Nostaljik” bir şeye özlem ya da sevgiyle bakmaktır; değer yükler. “Köhne” ise değer kaybına işaret eder. Bir radyo nostaljik olabilir, ama çalışmıyorsa ve artık işlevsizse köhneleşmiştir.
► Köhne kelimesi yalnızca nesneler için mi kullanılır?
Hayır, soyut kavramlar için de kullanılır. “Köhne fikirler”, “köhne gelenekler” gibi ifadeler, zamana direnememiş, çağın gerisinde kalmış düşünceleri ve yapıları tanımlar.
► Köhne sözcüğü kültürel eleştirilerde nasıl bir rol oynar?
Toplumun değişime kapalı, yenilenemeyen yanlarını eleştirmek için güçlü bir araçtır. “Köhne zihniyet” gibi ifadeler, reform taleplerini meşrulaştırır.
► Bugün köhneleşmiş neler sayılabilir?
Teknolojiden mimariye, bürokratik kurumlardan toplumsal adetlere kadar pek çok şey. Örneğin daktilo, fonksiyonunu kaybettiği için köhneleşmiştir; ya da cinsiyetçi söylemler, çağın eşitlik anlayışı içinde köhne bulunur.
Edebiyatta “köhne” kelimesi sıkça geçer: Ahmet Mithat Efendi’den günümüz yazarlarına kadar, toplum eleştirisinin bir aracı olmuştur.
Sinemada, özellikle Yeşilçam filmlerinde “köhne hanlar, köhne sokaklar” betimlemeleriyle nostalji ve yıkıntı bir arada sunulur.
Tiyatroda da toplumsal taşlamaların bir dilidir; köhneleşmiş düzenlere ve zihniyetlere karşı sahnede dile gelir.
Köhne, yalnızca eskilik değil, zamanın sınavını kaybetmiş olmayı ifade eder. Bir yandan bireysel hafızayı ve nostaljiyi çağırırken, öte yandan yenilenmeyen kurumların eleştirisini de içinde taşır. Bu yüzden kelime, Türkçede hem duygusal hem de ideolojik bir ağırlığa sahiptir.
► NOSTALJİ
► POPÜLER KÜLTÜR
► WABİ SABİ
► ARKHE
► DÖNGÜSEL EKONOMİ
