Franco Moretti’nin edebiyat eleştirisinde yaptığı en radikal dönüşüm, “uzaktan okuma” (distant reading) metodolojisiyle edebiyatı bireysel metinlerin sınırlarının ötesinde, bir tür sosyal ve mekânsal sistem olarak ele almasıdır. Geleneksel “yakından okuma” pratiklerinin aksine, Moretti büyük ölçekli edebi veriyi nicel yöntemlerle inceleyerek, türlerin, temaların ve yazarların coğrafi dağılımını görünür kılar. Böylece dünya edebiyatının sadece tekil şahsiyetler ve başyapıtlar üzerinden değil, küresel yayıncılık trendleri, edebi sermaye dağılımı ve tarihsel dönemler bağlamında sistematik olarak okunabileceğini savunur.
Moretti, “Graphs, Maps, Trees: Abstract Models for Literary History” (2005) adlı eserinde, türlü harita ve grafik analizlerle, örneğin 19. yüzyıl Avrupa’sında roman türlerinin nasıl yayıldığını ya da hangi coğrafyalardan hangi edebi biçimlerin doğduğunu ortaya koyar. Bu yaklaşımla edebiyat, yerel deneyimlerin ötesine geçerek, küresel kültürel ve ekonomik dinamiklerin bir parçası olarak anlaşılır. Dolayısıyla edebiyat, artık yalnızca “bireysel ifade” değil, “mekânsal ve sosyal ilişkiler ağı”dır.
Moretti’nin vizyonu, metinleri birer “coğrafi nesne” olarak okumayı mümkün kılar; bu da edebiyatın evrensel bir sistem olarak kavranmasına yeni kapılar açar. Böylece, klasik ulus-devlet merkezli edebiyat anlayışının sınırları aşılır ve dünya edebiyatı, karmaşık bir ağ içinde hareket eden, birbirine bağlı alanlar olarak görülür.
Küreselleşen Edebiyatta Kimlik ve Aidiyetin Karmaşası — Homi Bhabha’nın “Üçüncü Mekân” Teorisi
Homi Bhabha’nın kültürel teori bağlamında ortaya koyduğu “üçüncü mekân” (third space) kavramı, küreselleşen dünyada kimlik ve aidiyetin nasıl dönüşüm geçirdiğini anlamak için kritik bir çerçeve sunar. Bhabha’ya göre, kimlikler artık statik, sabit kategoriler değil; aksine kültürel sınırların kesiştiği, çeliştiği ve yeni anlamların üretildiği dinamik alanlardır. Bu “üçüncü mekân”, göçmenlerin, diasporaların ve çok kültürlü toplumların içinde bulunduğu karmaşık kültürel deneyimi yansıtır. Edebiyatta bu kavram, karakterlerin sadece “doğdukları yer” ya da “ait oldukları ulus” ile değil, aynı zamanda geçici ve çoklu kimliklerle var olduklarını gösterir.
Örneğin, Salman Rushdie’nin “Geceyarısı Çocukları” (Midnight’s Children) romanı, Hindistan’ın bağımsızlık ve bölünme sürecini bir yandan ulusal anlatının temsili olarak sunarken, diğer yandan bireysel kimliklerin bu büyük tarihsel dönüşüm içinde parçalanmasını ve yeniden inşasını yansıtır. Romanın kahramanı Saleem Sinai, hem Hindistan’ın karmaşık kültürel dokusunun hem de kendi kişisel ve politik aidiyetlerinin çatışmasını yaşar. Burada kimlik, Bhabha’nın “üçüncü mekân”ında şekillenen, sabit olmayan ve sürekli evrilen bir yapıya sahiptir.
Benzer şekilde, Chimamanda Ngozi Adichie’nin “Amerikanah” romanında Ifemelu karakteri, Nijerya’dan Amerika’ya göç ederken iki farklı kültür arasında sıkışmış, aidiyet duygusu sorgulanan bir “üçüncü mekân”da var olur. Ifemelu’nun kimliği, yalnızca etnik kökeniyle değil, Amerika’daki deneyimleri, sosyal gözlemleri ve ırk ilişkileriyle sürekli olarak yeniden tanımlanır. Bu da bize, edebiyatın küresel çağda kimlikleri nasıl çok katmanlı ve çatışmalı bir biçimde ele aldığını gösterir.
Bhabha’nın teorisi, bu nedenle, sadece bireylerin değil, aynı zamanda ulusların da sabit kimlikler olmadığını, kültürlerin birbirine geçerek yeni anlamlar yarattığını vurgular. Küresel roman kahramanları artık ne tamamen “buraya ait” ne de tamamen “orada kalmış” figürlerdir; onlar, çoğunlukla bu “üçüncü mekânda” yaşamlarını sürdüren, bir yerin ve bir kültürün sınırlarını aşan kimliklerdir.
Bu karmaşık aidiyet halleri, edebiyatın anlatı yapısını da derinden etkiler. Artık hikâyeler, homojen bir ulusal kimlikten ziyade, sınırların bulanıklaştığı, kimliklerin kesiştiği ve sürekli değiştiği çok katmanlı anlatılar sunar. Edebiyat böylece, sadece bireyin değil, toplumsal ve kültürel yapıların da dönüşümünü ve çelişkilerini görünür kılarak, küresel çağın en önemli estetik ve politik meselelerine yanıt verir.
Küresel Romanın Dili: Çeviri, Anlatı ve Kültürel Aracılık
Küresel romanın yükselişi, sadece yazılan metnin içeriğiyle değil, aynı zamanda bu metnin başka dillere nasıl taşındığıyla da yakından ilişkilidir. Çeviri, günümüz edebiyatında yalnızca bir dil değişimi değil, aynı zamanda kültürlerarası bir aracılık, bazen de güç mücadelelerinin sahnesi haline gelir. Bu bağlamda, çeviri pratikleri küresel romanın dünyaya açılan kapısıdır ve eserin evrenselliğini, ulaşılabilirliğini doğrudan belirler.
Örneğin, Haruki Murakami’nin Japonca yazdığı eserlerin İngilizceye çevirisi, yalnızca kelimelerin karşılığına indirgenemez; aynı zamanda Japon kültürünün, toplumsal normlarının ve yazarın kendine özgü üslubunun dünya edebiyatına aktarılmasıdır. Çevirmenler, Murakami’nin rüya gibi anlatısını ve çok katmanlı gerçeklik algısını İngilizce okura en azından yakın bir biçimde yansıtmak için kültürel bariyerleri aşmak zorundadır. Bu süreçte kimi zaman çeviri “yerelleştirme”ye giderek metni daha ulaşılır kılar, kimi zaman ise “özgünlük” adına orijinalden sapmalar yaşanabilir.
Benzer biçimde, Orhan Pamuk’un romanlarının Batı pazarına girişinde yaşanan çeviri tartışmaları, küresel romanın dil sorununu gözler önüne serer. Pamuk’un eserleri, Türkiye’nin tarihsel ve kültürel özgünlüklerini taşırken, Batı okurunun aşina olduğu anlatı teknikleri ve edebi beklentilerle örtüştürülmek zorunda kalır. Bu durum, edebiyatın “kültürel tercüme” sürecinde ortaya çıkan güç dinamiklerini gösterir: Kimi anlatılar, küresel okur için “anlaşılır” kılınırken, orijinal kültürel anlamlar ve nüanslar kaybolabilir ya da değiştirilebilir.
Küresel romanın çeviri sürecindeki bir diğer önemli mesele ise dilin politikasıdır. Anglophone edebiyatın hegemonik pozisyonu, dünya edebiyatında İngilizce’nin hem üretim hem de tüketim dili olarak baskınlaşmasına yol açar. Bu durum, diğer dillerde yazılmış değerli eserlerin görünürlüğünü ve ulaşılabilirliğini sınırlar. Örneğin, Arapça, Farsça veya Hintçe yazılan birçok önemli eser, yeterince çevrilmediği için küresel edebiyat sahnesinde hak ettiği yeri alamamaktadır. Bu durum, “küresel roman” kavramının eşitlikçi ve kapsayıcı bir alan olma iddiasına gölge düşürür.
Ancak bu durum aynı zamanda yeni fırsatları da doğurur. Küresel okur, giderek daha fazla “yabancı” seslere, farklı anlatı tekniklerine ve çoğul kültürel deneyimlere açık hale gelmektedir. Jhumpa Lahiri’nin İtalyanca yazdığı romanlar, Kazuo Ishiguro’nun Japon kökleriyle İngilizce yazı dili arasında kurduğu köprü ve Chimamanda Ngozi Adichie’nin Nijerya-Amerika deneyimlerini yansıtan eserleri, bu yeni çeviri ve anlatı dünyasının örneklerindendir. Bu yazarlar, farklı diller ve kültürler arasındaki geçişkenliği, çeviri pratiğini de içine alan çok katmanlı bir anlatı estetiğine dönüştürürler.
Küresel romanın dili ve çeviri meselesi, kültürel temsillerin, güç ilişkilerinin ve kimlik inşasının da merkezinde yer alır. Küresel edebiyatın geleceği, hangi dillerin çevrildiği, çevirmenlerin hangi yaklaşımları benimsediği ve metinlerin nasıl pazarlanıp okunacağına bağlıdır. Bu bağlamda, çeviri süreci, küresel romanın çok katmanlı dünyasını anlamak ve ona katılmak için vazgeçilmez bir köprüdür.
Küresel Roman ve Türkiye: Sesin Kısılması mı, Yeni Bir Başlangıç mı?
Küresel roman alanında yükselen sesler arasında Türkiye’nin konumu, karmaşık ve çok katmanlıdır. Orhan Pamuk’un Nobel Ödülü alması, Türkiye edebiyatının küresel dikkat çekmesinde önemli bir dönüm noktasıydı; ancak bu başarı, ardından gelen geniş çaplı bir dönüşümü tetiklemekten çok, daha çok istisnai bir örnek olarak kaldı. Türkiye’den çıkan edebi metinlerin küresel platformda görünürlüğü hâlâ sınırlı, ve bu durum, edebiyatın küresel dolaşımına ilişkin bazı yapısal ve kültürel engellerle doğrudan ilişkilidir.
Öncelikle, Türk edebiyatının küresel alanda görünürlüğünü kısıtlayan önemli bir faktör, çeviri altyapısının yeterince güçlü olmamasıdır. Türkiye’de pek çok değerli yazarın eserleri hâlâ geniş dillere çevrilmekte gecikiyor ya da sınırlı sayıda yayımlanıyor. Bu durum, sadece dil bariyerinden kaynaklanmıyor; aynı zamanda yayıncılık stratejileri, devlet desteği ve küresel edebiyat pazarının işleyiş biçimiyle de bağlantılıdır. Örneğin, Elif Şafak gibi yazarlar, İngilizce yazmaları nedeniyle küresel sahnede daha görünür hale gelirken, sadece Türkçe yazan yazarlar daha az erişilebilir oluyor.
Ayrıca, Türkiye’de edebiyat alanındaki siyasetler ve tartışmalar da bu görünürlüğü etkiliyor. Edebiyat çevrelerinin çoğunlukla içe dönük ve yerel polemiklere odaklanması, dünya ile iletişim kurma ve ortak dil oluşturma konusunda bir engel teşkil ediyor. Bu durum, edebiyatın küresel taleplerle örtüşen yönlerinin göz ardı edilmesine ve edebi üretimin dar bir çerçevede kalmasına yol açıyor. Bu bağlamda, küresel roman kültürü sadece yazarların değil, aynı zamanda eleştirmenlerin, yayınevlerinin ve akademinin de dönüşümünü gerektiriyor.
Türkiye’nin coğrafi ve kültürel zenginliği, küresel edebiyat için eşsiz bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Ancak bu potansiyelin ortaya çıkabilmesi için yerel anlatıların küresel okur için “anlaşılır egzotizm”ten daha fazlasını sunması gerekiyor. Örneğin, Elif Şafak’ın eserleri, sadece Türkiye’nin tarihi ya da kültürel motiflerini aktarmakla kalmaz, aynı zamanda evrensel temalar ve çok katmanlı kimlikler üzerinden küresel bir diyalog kurar. Aynı şekilde, Ahmet Hamdi Tanpınar veya Latife Tekin gibi yazarların eserleri, yerel gerçeklikleri evrensel sorularla harmanlayarak okunabilirliği artırabilir.
Sonuç olarak, Türkiye’nin küresel edebiyat arenasında daha güçlü bir yer edinmesi, sadece bireysel yazarların başarısına değil, aynı zamanda kapsamlı bir kültürel ve yapısal dönüşüme bağlıdır. Küresel roman artık yalnızca iyi yazılan metinlerin değil, farklı dillerin, farklı kimliklerin ve farklı seslerin eşit koşullarda buluştuğu bir alandır. Türkiye’nin bu yeni edebi coğrafyada sesi kısılmış gibi görünse de, potansiyelini gerçekleştirebilmesi için önce kendi içindeki bariyerleri aşması, sonra da dünyayla yeni bir dil kurması gerekir. Ancak o zaman, Türkiye edebiyatı sadece kendi coğrafyasının değil, insanlığın karmaşık ve çok katmanlı hikâyelerinin de bir parçası olabilir.
Velev'i
Google Haberler üzerinden takip edin
