İrade ile arzu arasına sıkışmış hâl.
Müptela (İngilizce: addict, Almanca: Süchtiger, Fransızca: accro), Arapça kökenli bir kelimedir; “bir şeye alışmış, bağımlı hâle gelmiş, tutkuyla bağlanmış kişi” anlamına gelir. Bu bağlanma, kimi zaman zararsız bir ilgi ya da hobi düzeyinde olabilir; kimi zaman ise bağımlılık boyutuna ulaşıp kişinin hayatını kontrol altına alır.
Osmanlı Türkçesinde “mübtelâ” biçiminde kullanılan kelime, genellikle olumsuz çağrışımlar taşırdı: afyon müptelası, kumar müptelası gibi. Ancak edebiyatta müptela, kimi zaman aşkın, güzelliğin veya bir tutkunun derinliğini ifade etmek için de kullanılırdı. Modern Türkçede kelime, hem tıbbi bağımlılık tanımlarında hem de günlük hayatta bir şeye çok düşkün kişileri anlatmakta yaygın biçimde kullanılır.
► Müptela ile bağımlı arasındaki fark nedir?
“Müptela” kelimesi daha çok edebi veya mecazi bir bağlam taşır; bağımlılık kelimesi ise tıbbi, psikolojik ve hukuki bağlamlarda kullanılır. Örneğin “kahve müptelası” dediğinizde bu bir alışkanlık veya keyif ifadesidir; “kahve bağımlısı” dediğinizde ise daha klinik bir anlam ortaya çıkar.
► Müptela kelimesi neden çoğunlukla olumsuz algılanır?
Tarihsel olarak müptela, genellikle zararlı alışkanlıklara bağlılığı ifade etmek için kullanılmıştır. Afyon, tütün, içki, kumar gibi toplum tarafından sakıncalı görülen şeyler, müptelalıkla anılmıştır.
► Bir insan aynı anda birden fazla şeye müptela olabilir mi?
Evet. İnsan psikolojisi, farklı alanlarda bağımlılık geliştirmeye yatkındır. Bir kişi hem sigara hem de bilgisayar oyunlarına müptela olabilir. Hatta bazı durumlarda bir bağımlılığın bıraktırılması, başka bir bağımlılığın ortaya çıkmasına neden olabilir.
► Sanatta müptela figürü nasıl işlenir?
Edebiyatta müptela figürü, genellikle trajik bir karakterdir. Tutkusu uğruna kendini yıpratan, hayatını değiştiren veya felakete sürüklenen kişiler müptela tipinin klasik örnekleridir. Leyla’ya müptela Mecnun ya da kumara müptela Dostoyevski karakterleri bu tipin sembolleridir.
► Müptelalık her zaman kötü müdür?
Hayır. Bir kişi sanat üretimine, okumaya, spora veya doğa yürüyüşlerine “müptela” olabilir. Bu durumda kelime, olumsuz değil, güçlü bir bağlılık ve süreklilik anlamı taşır.
Müzik: Sezen Aksu’nun Müptelayım Sana şarkısı, kelimenin romantik bağlamda kullanımına örnektir.
Sinema: Requiem for a Dream (2000), zararlı müptelalıkların yıkıcı etkilerini çarpıcı biçimde gösterir.
Edebiyat: Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde, zaman ve geçmişe müptela karakterler dikkat çeker.
Oyun: MMORPG türü çevrim içi oyunlar, oyuncuların “müptela” olarak tanımlanmasına yol açacak derecede bağımlılık yapıcı olabilir.
Müptelalık, insanın tutkularıyla sınandığı bir hâl olarak hem yaratıcılığın hem de yıkımın kaynağı olabilir. Önemli olan, tutkuyu hayatın zenginliğine dönüştürmek; iradeyi, arzunun kölesi olmaktan korumaktır.
► BAĞIMLILIK
► PİROMANİ
► İLGİ TAKINTISI
► RUMİNASYON
► BİREYSEL PSİKOLOJİ
