Dünya kelimelere sığmaz; ama metaforlar ona birer yuva inşa eder. Metafor, anlamı sadece aktaran değil, yeniden kuran bir zihin eylemidir.
Metafor (İng: metaphor, Alm: Metapher, Fr: métaphore), bir şeyi başka bir şeyle anlatma sanatıdır. Yani anlamın bir yerden başka bir yere aktarılması, taşınmasıdır. Kelime kökeni Antik Yunanca metaphora (μεταφορά) olup “öteye taşımak” anlamına gelir.
Dilde, edebiyatta, felsefede ve gündelik hayatta sıkça başvurulan metafor, yalnızca süslü anlatım değil, düşünmenin temel biçimidir. “Zaman bir nehirdir”, “kalbi kırıldı”, “hayat bir yolculuktur” gibi ifadeler, dünyayı kavramamızda soyut olanı somut olana benzetme yoluyla köprü kurar.
Antik Yunan’da Aristoteles, metaforu retorik ve şiirin güzellik unsuru olarak görmüş; bir şeyi başka bir şeyin adıyla anlama sanatı olarak tanımlamıştır. Ancak modern çağda bu anlayış değişmiştir.
20. yüzyılda özellikle George Lakoff ve Mark Johnson gibi bilişsel dilbilimciler, Metaphors We Live By (1980) adlı eserlerinde metaforun yalnızca edebi bir süs değil, düşüncenin ta kendisi olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre insanlar dünyayı ve soyut kavramları (zaman, sevgi, ölüm, siyaset, ekonomi…) ancak metaforlar aracılığıyla anlayabilir.
Bugün siyaset söyleminden psikoterapiye, popüler kültürden teknolojiye kadar hemen her alanda metaforlar, dünyayı nasıl kavradığımızı ve başkalarına nasıl aktardığımızı belirleyen temel araçlardır.
► Metafor yalnızca şiire mi aittir?
Hayır. Metafor, yalnızca şiir ya da edebiyatta değil, gündelik dilin ve düşüncenin her alanındadır. Örneğin “enflasyon yükseldi”, “hükümet battı”, “duygularını bastırıyor” gibi ifadelerin hepsi metaforiktir. Farkında olmadan her gün metaforlarla düşünür ve konuşuruz.
► Metafor ile mecaz arasında fark var mı?
Metafor, mecazın (figüratif dilin) bir türüdür. Tüm metaforlar mecazdır ama tüm mecazlar metafor değildir. Örneğin teşbih (benzetme), kinaye (iğneleme), mecaz-ı mürsel (ad aktarması) gibi farklı türler de mecaz çatısı altındadır. Metafor, doğrudan benzetmeye dayalı olanıdır.
► Metafor düşünmeyi nasıl etkiler?
Çünkü metaforlar, soyut kavramlara somut yapı verir. Örneğin “zaman paradır” metaforu, zamanın harcanabilen, kaybedilebilen ya da yatırılabilen bir şey olduğunu düşündürür. Böylece zaman algımız biçimlenir. Metaforlar, sadece ifade aracı değil, algı çerçevesidir.
► Metafor terapide nasıl kullanılır?
Psikoterapi süreçlerinde metafor, kişinin yaşantısını anlamlandırmasına yardımcı olur. “İçindeki çocuğa kulak ver”, “duygularını bir bavula koydun” gibi ifadelerle soyut duygular, daha yönetilebilir hale gelir. Danışanla terapist arasında ortak bir anlayış zemini kurar.
► Siyasi söylemde metaforlar neden önemlidir?
Çünkü seçilen metaforlar, gerçekliği nasıl kurguladığımızı belirler. “Göçmen akını”, “ekonomik tsunami”, “terör virüsü” gibi metaforlar, politikaları ve toplumsal tepkileri doğrudan şekillendirir. Söylemdeki metafor, düşüncede hegemonya yaratabilir.
Matrix filminde kırmızı ve mavi hap, yalnızca bir seçim değil, gerçekliği fark etme metaforudur.
Inside Out (Ters Yüz) animasyonu, duyguları kişileştirerek çocuklara duygusal işleyişi metaforik olarak açıklar.
Black Mirror dizisinin her bölümü, teknolojik olgulara dair bir metafor önerir: gözetim = kara ayna, sosyal medya = puanlama toplumu, vb.
Edebiyatta Franz Kafka’nın Dönüşüm adlı öyküsünde Gregor Samsa’nın böceğe dönüşmesi, bireyin toplumsal yabancılaşmasının metaforudur.
Reklamcılıkta ise “Toyota sizi yolda bırakmaz” gibi ifadeler, sadece ürünü değil, güvenlik hissini pazarlayan metaforlardır.
Metafor, yalnızca kelimelerle oynama sanatı değil, zihnin kurma biçimidir. Ne düşündüğümüz kadar nasıl düşündüğümüz de metaforiktir. İyi seçilmiş bir metafor, karmaşık düşünceleri basitleştirir, soyutu somutlaştırır, duyguyu ifade edilebilir kılar. Ama aynı zamanda manipülasyonun, ideolojinin ve propaganda dilinin de temel aracıdır. Bu yüzden metaforla düşünmek kadar, hangi metaforla düşündüğümüzü de sorgulamak gerekir.
► BİLİNÇDIŞI
► SÖYLEM
► ŞİZOANALİZ
► ALEGORİ
► KAGE
