Yalnızca ticaretin değil, düşüncenin de meydanı: Agora, yurttaşın nefes aldığı, itiraz ettiği, birlikte düşündüğü yerdir.
Agora (İng: agora, Alm: Agora, Fr: agora) Antik Yunan şehirlerinde hem ticaretin hem de kamusal tartışmaların yapıldığı merkezi açık alandır. Yunanca “toplanmak” anlamına gelen ageirein kökünden türetilmiştir. Agora, yalnızca bir çarşı değil; yurttaşların buluştuğu, konuştuğu, tartıştığı, fikir ve itirazlarını dile getirdiği kamusal bir zemin, bir tür “demokratik sahne”dir.
Antik demokrasilerde agora, yönetimin halkla karşılaştığı, hukukun şekillendiği, felsefenin doğduğu, sanatın tartışıldığı mekân olarak büyük önem taşır. Günümüzde ise “agora” kavramı, kamusal alan, toplumsal etkileşim ve özgür ifade metaforu olarak da kullanılmaktadır.
İlk agoralar MÖ 7. yüzyılda Atina, Korinthos ve Delos gibi Yunan kentlerinde ortaya çıkmıştır. MÖ 5. yüzyılda Atina’da demokratik yaşamın simgesi hâline gelmiş; Perikles döneminde yalnızca alışveriş değil, yasa yapımı, yargı süreçleri, tiyatro provaları gibi toplumsal işlevler de burada yürütülmüştür.
Roma döneminde forumlarla benzer işlev kazanmış; modern çağda ise “agora” kavramı, Hannah Arendt gibi düşünürlerce “eylem alanı”, “ortak dünya”, “kamusal görünürlük” anlamında yeniden ele alınmıştır. Arendt’e göre insan yalnızca çalışarak değil, konuşarak, eylemde bulunarak var olur – işte bu varoluş agorada gerçekleşir.
Bugünün dijital agoraları (sosyal medya, forumlar) ise bu kamusal alan fikrini yeni tartışmalara taşır: Katılımın sınırları, görünürlüğün bedeli, gözetimin dozu…
► Agora sadece bir mekân mıydı, yoksa bir fikir mi?
İlk başta bir mekândı; ama zamanla, bir toplumsal tahayyüle dönüştü. Agora, kamusallığın, yüz yüze gelmenin, ortak bir zeminde tartışabilmenin mekânsal karşılığıydı. Bu nedenle, zamanla “açık forum”, “kamusal alan”, “demokratik etkileşim” gibi soyut kavramların da sembolü oldu.
► Kadınlar agora’ya katılabilir miydi?
Antik Atina’da tam anlamıyla hayır. Yurttaşlık erkeklere aitti ve kadınların, kölelerin, yabancıların agoradaki söz hakkı sınırlıydı. Ancak bugünün yeniden yorumlanan agoralarında bu dışlamalar sorgulanmakta; kapsayıcı kamusal alan tahayyülleri geliştirilmektedir. Yani agora fikri dönüşmektedir.
► Agora neden felsefe ile özdeşleşti?
Çünkü Sokrates, Platon, Aristoteles gibi filozoflar agorada konuşur, tartışır, sorular sorar, karşılıklı düşünce inşa ederdi. Felsefenin yalnızca soyut değil, aynı zamanda sosyal bir eylem olduğuna inanan bu düşünürler için, şehirle birlikte düşünmek, agoranın kalbinde yer alırdı. Felsefe, orada halkla birlikte yürür ve düşünürdü.
► Modern çağda agoralar nerede kurulur?
Meydanlarda, üniversite kampüslerinde, semt forumlarında, sosyal medyada, belediye toplantılarında, protesto alanlarında… Nerede insanlar bir araya gelip ortak meseleleri tartışıyorsa, orada çağdaş bir agora vardır. Ancak bu alanların denetlenmemesi, tüm seslerin duyulabilmesi gerekir. Aksi takdirde sadece “görünen bir vitrin”e dönüşürler.
► Dijital agora gerçekten bir agora mı?
Tartışmalı. Bir yönüyle herkesin söz hakkı vardır; ancak algoritmaların yönettiği, ticarileşmiş, izlenen ve manipüle edilen bu dijital alanlar, kamusal özgürlükle değil, özel şirket kurallarıyla şekillenir. Yani dijital agora, potansiyel taşır ama henüz gerçek anlamda özgür bir söz alanı değildir.
2009 yapımı Agora adlı film, Antik İskenderiye’de yaşamış kadın filozof Hypatia’nın hikâyesini anlatırken, agoranın düşünsel ve toplumsal gücünü de gözler önüne serer. Foucault’nun “mimari iktidar” analizleri, kamusal alanların nasıl düzenlendiğiyle bireyin davranışları arasındaki ilişkiyi irdelerken agoranın disipliner değil, özgürleştirici potansiyeline dikkat çeker.
Direniş hareketlerinde forumlar ve meydanlar, çağdaş agora’lar olarak öne çıkar: Gezi Parkı forumları, 2011 İspanya’daki Los Indignados hareketi, Tahrir Meydanı gibi. Ayrıca Hannah Arendt’in “kamusal alan” teorisi, çağdaş siyasetin agoraya ne kadar ihtiyaç duyduğunu ortaya koyar.
Agora, sadece taş döşeli bir meydan değil, bir toplumun kendine söz verdiği yerdir. Yurttaşlığın bedeni, düşüncenin sesi, itirazın sahnesidir. Sessizliğin değil, sözün çoğaldığı, tek sözlü iktidarın değil, çok sesli diyaloğun zemini. Bugün bir agoraya ihtiyacımız varsa, bu yalnızca fiziksel bir alan değil; dinlemeyi, tartışmayı, birlikte düşünmeyi yeniden öğrenmek içindir.
► YATAY DEMOKRASİ
► KOMÜN
► GÖZETİM TOPLUMU
► DİJİTAL MAHREMİYET
► KAMUSAL ALAN
