Bin yıllık bir dil inceliği: Waka, Japon saray kültüründe aşkı, ayrılığı ve doğayı beş dizelik suskunluklarla anlatır.
Waka Nedir?
Waka (Japonca: 和歌), Japon klasik şiir geleneğinde, özellikle Heian Dönemi’nden itibaren gelişen beş dizelik kısa şiir formudur. “Japon tarzı şiir” anlamına gelen waka, Çince şiir biçimlerinden (kanshi) ayırt edilmek için bu adla anılmıştır. En yaygın biçimi olan tanka (短歌), 5–7–5–7–7 hecelik yapısıyla tanınır. Bu yönüyle waka, Batı’daki lirizmle, Doğu’daki Zen düşüncesi arasında şiirsel bir köprü kurar.
İngilizcede “classical Japanese poetry”, Almancada “klassische japanische Dichtung”, Fransızcada ise “poésie classique japonaise” olarak karşılık bulur. Waka; estetik zarafeti, mecaz gücü ve simgesel doğa imgeleriyle Japon dilinin duygu aracı hâline gelmiştir.
Dünden Bugüne Waka
Waka’nın kökleri, 8. yüzyılda derlenen Japonya’nın en eski şiir antolojisi Man’yōshū‘ya kadar gider. Bu dönemde hem erkekler hem kadınlar, duygularını mektuplar aracılığıyla waka yazarak dile getirirdi. 9. yüzyılda imparatorluk sarayında waka şiiri büyük değer kazanmış, özellikle Kokin Wakashū (905) adlı antolojiyle birlikte waka, estetik bir disiplin hâline gelmiştir.
Heian Dönemi’nde (794–1185), waka yazmak aristokratlar için hem edebi hem sosyal bir meziyet sayılır. Sevgiliye gönderilen bir waka, hem duygunun hem dil ustalığının göstergesidir. Zamanla haiku, senryū gibi türlerin doğuşuna da zemin hazırlayan waka, Edo ve Meiji dönemlerinde geri planda kalsa da modern Japonya’da geleneksel şiir eğitiminin hâlâ temel taşlarından biridir.
► Waka ile tanka arasında fark var mı?
Tanka, waka türünün en yaygın ve klasik formudur. Ancak her tanka bir waka’dır, fakat her waka bir tanka değildir. Waka terimi tarihsel olarak tanka’yı da kapsar; bugün ise tanka daha spesifik bir şiir biçimini ifade etmekte, waka ise genel bir tür adı olarak kullanılmaktadır.
► Waka şiirinin yapısal özellikleri nelerdir?
Waka şiiri 5–7–5–7–7 olmak üzere toplam 31 heceden oluşur. Kafiye, vezin ya da nazım birimi yoktur. Yapıdan çok içerik ve tonlama önemlidir. Aşk, doğa, mevsimler ve ayrılık gibi temalar alegorik imgelerle işlenir. Kimi zaman bir soru cümlesiyle biter ya da cevapsız kalan bir yakarışla sona erer.
► Waka neden Japon edebiyatında bu kadar önemli?
Çünkü waka, sadece bir şiir türü değil, aynı zamanda bir duygulanım ve iletişim biçimidir. Heian Dönemi’nde sevgililer birbirlerine waka yollayarak ilişki kurar, saray mensupları diplomatik jestlerini waka ile ifade ederdi. Bu durum, edebi yeteneğin sosyal saygınlıkla doğrudan bağlantılı olduğu bir kültürel zemin yaratmıştır.
► Kadın şairlerin waka yazmasındaki rol nedir?
Kadınlar, özellikle Heian Dönemi’nde waka türünde belirleyici bir yere sahiptir. Murasaki Shikibu ve Sei Shōnagon gibi yazarlar, hem düzyazı hem waka şiiriyle Japon edebiyatını şekillendirmiştir. Kadınların iç dünyasını zarafetle ve dolaylı imgelerle aktardıkları waka’lar, bugün hâlâ klasik Japon edebiyatının en etkili örnekleri arasında sayılır.
► Waka bugün hâlâ yazılıyor mu?
Evet. Japonya’da waka geleneği modern dönemlerde de sürmektedir. Hem geleneksel törenlerde hem de edebiyat dergilerinde waka yazmaya devam eden şairler vardır. Ayrıca Japon İmparatoru’nun her yıl Yeni Yıl’da bir waka yazması, bu geleneğin devlet düzeyinde sürdüğünü de gösterir.
Popüler Kültürde Waka
Waka, anime ve mangalarda nostaljik ya da geleneksel öğe olarak karşımıza çıkar. Örneğin Chihayafuru adlı anime/manga serisi, waka’nın bir tür yarışmalı okunuşu olan karuta geleneğini işler. Ayrıca Akira Kurosawa’nın sinemasında, özellikle Rashōmon gibi filmlerde, doğa ve sessizlik imgeleriyle waka’nın estetik dili hissedilir.
Modern Japon edebiyatında Yasunari Kawabata, waka’nın simgesel anlatım biçimini romanlarına taşımış; Snow Country gibi eserlerinde doğa ile insan arasındaki ilişkiyi adeta beş dizelik bir şiir gibi kurmuştur. Haruki Murakami gibi yazarlar doğrudan waka yazmasalar da bu formun minimalizminden ve duygu ekonomisinden etkilenmiştir.
Genel Değerlendirme
Waka, yalnızca bir şiir değil; bir hayat üslubudur. Beş dizede söylenmeyeni söylemek, sessizlikten bir anlam çıkarmak, zamana sinmiş duyguları çağırmaktır. Japon saray kültürünün incelikli estetiğiyle yoğrulmuş waka, “duygu ve biçim” arasındaki hassas dengeyi temsil eder. Bugün, hızlı ve dolaysız iletişim çağında bile, bir duyguya en kısa yoldan değil, en zarif yoldan ulaşmayı öğütler.
Velev’den İlgili Maddeler
► TANKA
► HAIKU
► SEPPUKU
► HİKİKOMORİ
► SHIBUI
