Zaman geçmez, biz geçeriz; peki ya zamanı anlamak, ona hükmetmek mümkün mü?
Zaman, ardışıklık, süreklilik ve değişim duygusudur. Fizikte bir nicelik, felsefede bir sorunsal, psikolojide bir algı, edebiyatta ise bir anlatı tekniği… O hem ölçülebilir bir büyüklüktür hem de içsel bir tecrübe. Geçmişin hatırası, geleceğin hayali ve şimdinin göz açıp kapayıncaya kadar yok oluşudur. Zaman, hem saatlerin tik takıdır hem kalbin atışı; hem takvimdir hem de insanın içini kemiren bilinmezliktir.
Zaman kavramı, insanlık tarihi kadar eskidir. Eski uygarlıklar zamanı Güneş’in, Ay’ın ya da yıldızların hareketleriyle ölçtü. Babil’de su saatleri, Antik Yunan’da güneş saatleri vardı. Aristoteles, zamanı “hareketin ölçüsü” olarak tanımlarken; Aziz Augustinus, “Zaman nedir bilmiyorum; biri bana sormazsa biliyorum, sorarsa açıklayamıyorum” diyerek felsefî bir düğüm attı. Newton, zamanı “mutlak” kabul etti; Einstein ise “görelilik” içinde yeniden tanımladı. Modern fizikte zaman, uzayla birlikte dördüncü boyut olarak ele alınırken, kuantum teorisinde onun sürekliliği dahi tartışmalıdır. Zamanın doğası hâlâ çözülememiş bir gizemdir.
Zaman mutlak mı, göreli mi?
Isaac Newton’a göre zaman, evrende her yerde aynı hızla akan mutlak bir varlıktı. Ancak Einstein, 20. yüzyılda bu düşünceyi kökten değiştirdi. Ona göre zaman, gözlemcinin hareketine ve yerçekimi etkisine göre değişebilir. Yani bir dağın tepesinde akan zaman ile deniz seviyesindeki zaman arasında fark vardır. Bu yüzden zaman, evrensel değil, bağlama göre şekillenen göreli bir fenomendir.
Zamanı durdurmak mümkün mü?
Fizikte, “zamanın durması” teorik olarak ışık hızına ulaşmakla ilişkilendirilir. Bir cismin ışık hızına yaklaştıkça, zaman onun için daha yavaş akmaya başlar. Ancak ışık hızına ulaşmak, günümüz teknolojisiyle imkânsızdır. Öte yandan, mutlak sıfırda (–273.15 °C) atom hareketleri durur ve bu, zamanın akmadığı bir hâl gibi düşünülebilir. Fakat bu hâl yalnızca teorik düzeydedir.
Zaman neden ileriye akar da geriye akmaz?
Bu soruya entropi yasasıyla cevap verilir. Entropi, düzensizliğin artmasıdır. Evren, daha düzenli hâlden daha düzensiz hâle gider. Bu süreç tek yönlüdür ve zamanın okunu belirler. Yani aslında zamanın yönünü belirleyen şey, fiziksel olarak olayların geri döndürülememesidir.
İnsan zihni zamanı nasıl algılar?
Zaman, insan beyninde durağan bir şey değil. Geçmişi hatırlama, geleceği tahayyül etme becerisi, sadece insanlara özgüdür. Zihinsel olarak zaman, bellekte yeniden kurgulanır. Örneğin çocukluk anıları geniş ve detaylı görünürken, rutin geçen bir yılın “hızla geçmiş gibi” hissedilmesi bu algısal farkın sonucudur.
Zamanla ilgili farklı kültürlerde hangi yaklaşımlar vardır?
Batı kültürü zamanı doğrusal ve ilerlemeci görürken, Doğu kültürlerinde zaman döngüseldir. Hinduizm ve Budizm’de zaman; doğum, ölüm ve yeniden doğuş döngüsüdür. Maya takvimi çok boyutlu zaman algısına sahiptir. Geleneksel Afrika kültürlerinde ise zaman, olaylara göre yaşanır; takvim değil deneyim belirleyicidir.
Zaman teması, sinema, edebiyat ve oyunlarda başlı başına bir karakter gibidir. Inception, Tenet, Interstellar gibi Christopher Nolan filmleri zamanın bükülebilirliğiyle oynarken, Groundhog Day gibi yapımlar zaman döngüsü fikrini merkeze alır. Jorge Luis Borges’in öykülerinde zaman; aynalar, labirentler ve sonsuzluk imgeleriyle işlenir. Marcel Proust’un Kayıp Zamanın İzindesi, belleğin zamanla ilişkisini bir sanat formuna dönüştürür. Oyun dünyasında The Legend of Zelda: Ocarina of Time gibi yapımlar zamanın hem hikâyesini hem mekaniklerini merkezine alır.
Zaman, belki de insanlığın en eski ve en derin sorularından biridir. Ne tam olarak tanımlanabilir ne de ondan kaçılabilir. Bilim onu ölçmeye çalışır, felsefe anlamlandırmaya; sanat ise hissettirmeye… Zaman, varlığımızın çerçevesi ve bilincimizin akışıdır. Ölçülemeyen anların toplamı belki de bizi biz yapandır.
► MİKYAS
► ENTROPİ
► BİLİNÇLİ FARKINDALIK
► ZAMANIN DOĞASI
► EBEDİYET
