Sadece yangın çıkarma arzusu değil; derinlerde bir doyum, bir boşluk, bir yakma ihtiyacı… Piromani, kontrol edilemeyen bir iç yangındır.
Piromani (İng. Pyromania; Alm. Pyromanie; Fra. Pyromanie), kişinin kasıtlı ve tekrarlayan şekilde yangın çıkarma davranışı göstermesiyle tanımlanan bir dürtü denetim bozukluğudur. Bu kişiler genellikle maddi çıkar amacı gütmez, intikam peşinde değildir ya da ideolojik bir neden taşımaz. Aksine, yangın çıkardıklarında yoğun bir heyecan, rahatlama ya da tatmin hissi yaşarlar. Ateşi izlemek, yangına müdahale edenleri gözlemlemek ya da bizzat müdahale etmek de piromanlar için doyurucu olabilir.
Terim, 19. yüzyılda Fransız psikiyatristler tarafından ortaya atıldı. “Pyr” (ateş) ve “mania” (çılgınlık) sözcüklerinin birleşiminden türetilmiştir. Psikiyatri tarihinde ilk kez 1838’de Jean-Étienne Esquirol tarafından tanımlanan bu durum, önceleri “ahlaki delilik” olarak görülüyordu. Zamanla piromani, kriminal davranışlardan ayrılarak bir zihinsel rahatsızlık biçimi olarak incelenmeye başlandı.
Bugün DSM-5 (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı) kapsamında tanımlı bir hastalık olarak kabul edilir. Çocuklukta başlama eğilimindedir; dikkat eksikliği, dürtüsellik ve travmatik geçmişle ilişkili olabilir.
Piromani ile yangın çıkarıcılık aynı şey midir?
Hayır. Her yangın çıkaran piroman değildir. Kasıtlı kundakçılık çoğu zaman finansal çıkar, öç alma ya da terör amacı taşırken, piromani bir zihinsel bozukluk temellidir ve amacı psikolojik rahatlamadır.
Piromanlar genelde kimlerdir?
Erkek çocuklar ve ergen erkeklerde daha sık görülür. Travma, ihmal, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve aile içi şiddet öyküsü risk faktörleri arasındadır.
Piromani tedavi edilebilir mi?
Davranışçı terapi, bilişsel yeniden yapılandırma ve ilaç desteğiyle tedavi mümkündür. Ancak kişi çoğu zaman yardım arayışında olmaz; zira eylem ona yoğun bir zevk verir.
Piromanlar genellikle yangını nasıl başlatır?
Çoğu evin arka bahçesinde, ormanda ya da terk edilmiş yapılarda küçük ölçekli yangınlarla başlar. Yangını izlemek için olay yerine döner, hatta itfaiyecilerin arasına karışabilir.
Sanatta ve edebiyatta piromani nasıl işlenmiştir?
Ateş, sadece yıkım değil dönüşüm de içerdiği için piromani karakterleri çoğunlukla içsel çatışmaların dışa vurumu olarak betimlenmiştir. Ray Bradbury’nin Fahrenheit 451’i bunun sembolik örneklerindendir.
Sinema: Man on Fire (2004) filmindeki ateş teması, metaforik olarak piromanik bir intikamın izini sürer.
Edebiyat: William Golding’in Sineklerin Tanrısı romanında çocukların çıkardığı yangın, piromaniye dair bastırılmış dürtülerin vahşi doğasını temsil eder.
Oyun: Far Cry ve The Sims gibi oyunlarda piromani davranışlar kontrol edilebilir bir “karakter özelliği” hâlinde işlenmiştir.
Müzik: The Prodigy’nin Firestarter parçası, simgesel olarak bir piroman karakterin iç dünyasını aktarır.
Piromani, yalnızca tehlikeli bir davranış biçimi değil, psikolojide hâlâ yeterince anlaşılmamış bir “arzu biçimidir.” Ateşin çekiciliği, yıkıcılığı kadar baştan çıkarıcılığı da olan bir kuvvettir. Bu yönüyle piromanlar yalnızca yangın çıkarmaz, bastırılmış boşluklarını da tutuşturur. Her yangın bir çığlıktır; ve bazen, susturulamayan bir iç yangının dışa sızan şeklidir.
► DİJİTAL YORGUNLUK
► MONOMANİ
► TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU
► POPÜLER BİLİM
► TRAVMA
