Tüm dünyanın tek bir düşünceye indirgendiği ruh hâli: Saplantının kliniği, sanatın yakıtı, takıntının tek boyutlu hâli.
Monomani, bir tür zihinsel saplantı durumunu tanımlar. Kelime, Yunanca monos (tek) ve mania (delilik, taşkınlık) sözcüklerinden türetilmiştir. Kişi, yalnızca bir düşünceye, kişiye, inanca, temaya ya da davranış kalıbına odaklanır; diğer tüm zihinsel işlevleri normal gibi görünse de, bu merkezî saplantı etrafında dönüp durur. Klinik psikiyatride artık çok sık kullanılmayan bu terim, 19. yüzyılda Jean-Étienne Dominique Esquirol tarafından tanımlanmış ve deliliğin kısmi bir biçimi olarak ele alınmıştır.
Monomani, bir anlamda deliliğin “sınırlı ama derin” hâlidir. Halüsinasyon ya da bilinç kaybı olmaksızın, belirli bir fikir ya da dürtünün zihni tamamen işgal etmesiyle tanımlanır. Kimi zaman aşk, kimi zaman din, kimi zaman bilimsel bir teori ya da intikam arzusu bu takıntının nesnesi olabilir.
19. yüzyıl Fransız psikiyatrisinde monomani, melankoliyle birlikte “ahlaki delilik” kavramları çerçevesinde tartışılmıştır. Esquirol ve Philippe Pinel gibi hekimler, deliliği bütünüyle aklın yitimi olarak değil, belirli bir temaya özgü sapmalar olarak düşünmüşlerdir. Bu dönemde kleptomani, erotomani, piromani gibi terimler de monomani başlığı altında ele alınmıştır.
Sigmund Freud’un psikanalitik teorileri geliştikçe, monomani kavramı yerini “nörotik saplantılar”, “obsesif-kompulsif eğilimler” ve “libidinal sabitleşmeler” gibi daha ayrıntılı kategorilere bırakmıştır. Yine de monomani, edebiyat, sinema ve sanat kuramında hâlâ etkili bir kavramsal araç olarak kullanılmaktadır.
Monomani, diğer psikiyatrik hastalıklardan nasıl ayrılır?
Monomani, bireyin yalnızca belirli bir fikir ya da davranış etrafında döndüğü; bunun dışındaki hayatını ise makul biçimde sürdürebildiği bir durumdur. Kapsayıcı psikozlardan farklı olarak, zihinsel dağınıklık ya da gerçeklikten kopuş olmaz. Ancak takıntılı fikir zamanla hayatın merkezine yerleştiği için bireyin işlevselliğini aşındırabilir.
Monomaniye hangi temalar yol açar?
Aşk, kıskançlık, dinî inançlar, intikam, mucitlik, matematik teorileri, siyasi dava uğruna adanmışlık ya da bir kişiye/kuruma karşı takıntılı nefret gibi temalar, monomaninin zeminini oluşturabilir. Örneğin Victor Hugo’nun Les Misérables romanındaki polis müfettişi Javert, adalet saplantısıyla monomaniğin edebi örneklerindendir.
Sanatçılar arasında monomaniye örnek verilebilir mi?
Elbette. Vincent van Gogh’un güneş çiçekleri, Nietzsche’nin ebedi dönüş fikri, Artaud’nun beden-ruh ikiliğine karşı savaşı, Franz Kafka’nın babasına dair mektupları gibi pek çok yaratıcı pratik, tekil bir fikre ya da duygulanıma aşırı odaklanma hâlini sergiler. Bu yönüyle monomani, hem yaratıcı itkilerin kaynağı hem de ruhsal yıkımın eşiğidir.
Monomani günümüzde nasıl adlandırılıyor?
Modern psikiyatride “obsesif–kompulsif bozukluk”, “paranoid bozukluk” ya da “delüzyonel bozukluk” gibi terimler monomaninin yerine geçmiştir. Ancak kavramın edebi, estetik ve tarihsel bağlamda hâlâ karşılığı vardır. Özellikle sinema ve edebiyat eleştirisinde “tek tema saplantısı” hâlinde karşımıza çıkar.
Monomani toplumsal ölçekte nasıl görülür?
Toplumlar da monomanik olabilir. Belli bir düşmana, ideolojiye, kimlik fikrine ya da teknolojik kurtuluş umuduna aşırı odaklanma, kolektif monomaniye örnektir. 20. yüzyıl totaliter rejimleri bu bağlamda sıkça analiz edilir. Hatta günümüz dijital dünyasında da algoritmalarla beslenen “bilgi balonları”, bireysel monomanilerin çoğalmasına neden olur.
Edebiyatta: Dostoyevski’nin Suç ve Ceza romanında Raskolnikov’un suç fikrine takıntısı.
Sinemada: Darren Aronofsky’nin Pi filminde, kahramanın matematiksel düzen arayışı.
Müzikte: Radiohead’in “Paranoid Android” şarkısında, içe gömülmüş deliliğin tek odaklılığı.
Tiyatroda: Peter Shaffer’ın Amadeus oyununda Salieri’nin Mozart kıskançlığı, bir tür monomanidir.
Anime/Kült Japon Medyasında: Evangelion gibi serilerde karakterlerin tek bir travma ya da görev fikrine saplanması.
Monomani, yalnızca bir ruhsal bozukluk değil, aynı zamanda modern insanın kırılganlığının bir simgesidir. Parçalanan dikkat, çoğalan kimlikler ve kalıcı anlam eksenlerinin yokluğunda, tek bir fikre sığınmak cazip gelir. Ancak bu sığınak, bazen yalıtım odasına dönüşür. Sanatçıların yaratıcı çilesiyle psikozun sınırında yürüdükleri bu kavram, çağdaş yaşamda hem üretkenliğin hem çöküşün adı olabilir.
► OBSESİF KOMPULSİF KİŞİLİK BOZUKLUĞU
► TRAVMA
► OBSESYON
► PSİKOSANAT
► PSİKANALİZ
