Ölümden sonra yaşam mümkün mü? Ya da şöyle soralım: Yaşarken ölememek ne tür bir azaptır? Mezardan çıkan beden, sonsuz geceye hapsolmuş bir ruh mu? Vampir miti, neden bu kadar evrensel, neden bu kadar canlı? Gecenin, gölgelerin ve kana susamışlığın mitolojik tarihi…
Vampir mitolojisi, ölümü inkâr eden, ölümsüzlüğü lanetli bir formda arayan figürlerin anlatısını barındıran kültürel bir motifler bütünüdür. Temelinde, insan kanıyla beslenen, mezarından kalkmış varlıklar yer alır. Bu varlıklar, hem bedensel hem ruhsal olarak bir tür “yaşam sonrası varoluş”u temsil eder. Geleneksel olarak Avrupa folklorunda şekillenen vampir imgesi, zamanla dünya çapında farklı kültürlerin mitolojik yaratıklarıyla harmanlanmış, korkunun, cazibenin ve karanlık arzunun simgesi hâline gelmiştir.
Antik Yunan’da lamia adlı kadın ruhlar, genç erkeklerin kanını emerek onları öldürürdü. Orta Çağ Avrupa’sında kara veba salgınlarıyla birlikte mezarları kazıp ağızlarında kan bulunan cesetlerin vampir olduğu söylenmeye başlandı. Slav halk inançlarında, intihar edenler ya da kilise âyinine uygun gömülmeyenler vampirleşmeye en yatkın kişilerdi.
17. yüzyıl Batı Avrupa’sı, “vampir panikleri”yle doludur. Köylüler, ölüm sonrası çürümesi yavaşlayan bedenleri vampir sanıp kazıkla kalbini delmekte ya da başını kesmekteydi. Bu korku, yalnızca ölümle değil, denetimden çıkan bedensel sınırlarla da ilgiliydi.
18. yüzyıl Aydınlanması bile vampir söylencelerine ilgisiz kalamadı. Voltaire ve Rousseau, halkın bu “batıl inancını” yadırgarken, İngiliz gotik yazarlar bu figürü edebi bir araca dönüştürdü. 1897’de Bram Stoker’ın Draculası ile vampir ilk kez aristokrat, cinselleştirilmiş ve neredeyse romantik bir figür olarak ölümsüzleşti.
Antik çağlardan beri insanların “ölümden sonra gelen şey”le ilgili merak ve korkuları, vampir anlatılarının doğmasına zemin hazırlamıştır. Mezopotamya’da Lilitu, Antik Yunan’da empusa ya da lamia gibi dişi kan emiciler; Hindistan’da vetala, Çin’de jiangshi, Japonya’da nukekubi, Slav coğrafyasında upir gibi isimlerle anılan yaratıklar, vampir benzeri varlıkların çokkültürlü kökenlerine işaret eder.
Modern anlamda vampir figürünün sistematikleşmesi ise 18. yüzyıl Orta Avrupa’sında yaşanan “vampir panikleri”yle birlikte olmuştur. Bu dönemde bazı köylüler, ölü bedenlerin mezardan çıkıp insanlara musallat olduğunu iddia etmiş, hatta mezar kazıp kalbe kazık çakma ritüelleri uygulanmıştır.
John Polidori’nin 1819 tarihli kısa hikâyesi The Vampyre ve hemen ardından Bram Stoker’ın 1897 tarihli romanı Dracula, vampiri edebi ve kültürel bir arketipe dönüştürmüştür. 20. yüzyıl boyunca sinemada, televizyon dizilerinde, çizgi romanlarda ve oyunlarda vampir figürü; romantize edilmiş, erotize edilmiş ve hatta bazen ahlaki olarak ‘meşrulaştırılmış’ hâliyle yeniden doğmuştur.
İlk vampir inançları nerede ortaya çıktı?
Vampir benzeri varlıklara dair en eski anlatılar Mezopotamya ve Antik Yunan’a kadar uzanır. Lilitu, lamia ya da strigoi gibi figürler, insan kanı içen veya insan ruhunu çalan varlıklar olarak tasvir edilir. Ancak Slav folkloru, modern vampirin doğum yeridir. Burada vampirler, ölümden sonra huzur bulamayan ve yaşarken işlenmiş günahların bedelini yaşayan ölülerdir.
Vampirlerin kalbine kazık çakmak nereden geliyor?
Bu ritüel, özellikle Doğu Avrupa’da yaygındır. Kalbe kazık çakmak, vampirin bir daha dirilememesi için uygulanan geleneksel bir yöntemdir. Bazı kültürlerde cesetler yakılır, bazı yerlerde ise ağızlarına taş konur. Bu tür pratikler, ölü bedenin fiziksel olarak “susturulması” anlamına gelir.
Vampir neden hep geceleri ortaya çıkar?
Vampirlerin gece ile özdeşleştirilmesi, karanlıkla olan bağlarından kaynaklanır. Karanlık, bilinmeyenle, bilinçdışıyla ve ölümle ilişkilidir. Ayrıca vampir güneş ışığını taşıyamaz; bazı anlatılarda bu fiziksel olarak yok oluşa neden olurken, bazılarında yalnızca güçsüzleştiği varsayılır.
Neden vampirler erotik bir figür olarak sunulur?
Vampir, bedenin sınırlarını ihlal eden, hem arzuyu hem de ölümü aynı anda taşıyan bir figürdür. Dişlerini boyna geçirmesiyle hem bir cinsel birleşme çağrışımı yapar hem de egemenliği temsil eder. Bu yüzden birçok kültürel metinde vampirler, baştan çıkarıcı, melankolik ve karizmatik figürler olarak resmedilir.
Modern vampir anlatıları neden ahlaki gri alanlara kaydı?
Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren vampirler yalnızca “kötü” değil, travmatik, aşk acısı çeken, kimlik bunalımı yaşayan karakterler olarak işlenmeye başladı. Interview with the Vampire (1994) ya da Twilight (2008) gibi yapımlarda vampir, günahkâr değil, lanetli bir varlık olarak görülür. Bu değişim, toplumun mutlak iyi/kötü ayrımından uzaklaşmasıyla da paraleldir.
Kitap Dünyasında: Bram Stoker’ın Dracula, Anne Rice’ın Vampir Günlükleri serisi, Stephenie Meyer’in Alacakaranlık dizisi, Guillermo del Toro’nun The Strain üçlemesi…
Sinemada: Nosferatu (1922), Dracula (1931 ve 1992), Let the Right One In (2008), Only Lovers Left Alive (2013)
Dizilerde: Buffy the Vampire Slayer, The Vampire Diaries, True Blood, What We Do in the Shadows
Oyunlarda: Castlevania serisi, Vampire: The Masquerade, The Witcher oyunlarındaki “Ekimmara”, “Fleder” gibi vampir türleri
Tiyatroda: Dracula uyarlamaları, Gotik korku operaları, dans tiyatroları
Vampir mitolojisi, yalnızca korkunun değil; ölümsüzlük, arzuların bastırılması, günah ve kefaret gibi temaların da bir ifadesidir. İnsanlar vampirleri yalnızca korkmak için değil, kimi zaman anlamak, kimi zaman içindeki bastırılmış tarafla yüzleşmek için izler. Bu figür, her çağın karanlık arzusuna dönüşerek yaşamaya devam eder: hem ölü, hem diri. Tıpkı bir aynaya bakamayan ama herkesi kendisine baktıran hayalet gibi.
► POPÜLER KÜLTÜR
► YERALTI EDEBİYATI
► GOTHIC ACADEMIA
► DARK ACADEMIA
► URBAN GOTHIC
