Galerilere sığmayan, kurallara boyun eğmeyen bir sanat: Dışarıdan gelenin içimizi anlatışı.
“Art Brut” (Fransızca: ham sanat), akademik ya da geleneksel sanat eğitimi almamış kişiler tarafından üretilen, doğrudan içsel bir dürtüyle ve herhangi bir estetik kaygı gütmeden ortaya çıkan sanatsal ifadelere verilen isimdir. Kavramı 1945’te Fransız sanatçı Jean Dubuffet ortaya atmıştır. Onun gözünde Art Brut, medeniyetin cilasından arınmış, doğrudan bilinçdışından fışkıran “saf yaratıcılık”tı.
Bu tür eserleri yaratanlar genellikle toplumun dışında konumlanan bireylerdir: psikiyatri hastaları, otistik bireyler, çocuklar, mahkûmlar veya evsizler… Art Brut, estetikten çok “içerik”, kuraldan çok “dürtü”, kompozisyondan çok “hakikat” peşindedir.
Jean Dubuffet, II. Dünya Savaşı sonrasında klasik estetik anlayışına başkaldıran bir duruşla bu terimi ortaya attığında, Avrupa sanat dünyasında büyük bir tartışma başlattı. Dubuffet’nin koleksiyonu, psikiyatri kliniklerinden, sokak sanatçılarından ve otodidakt ressamlardan derlediği yüzlerce parçayı içeriyordu.
1970’lerde Art Brut, outsider art (çevre sanat) terimiyle birlikte daha geniş bir küresel tanınırlık kazandı. Amerika’da Raw Vision dergisi gibi yayınlar bu alana özel ilgi gösterdi. Bugün pek çok ülkede Art Brut’a adanmış müzeler ve koleksiyonlar bulunmaktadır. Örneğin, Lozan’daki Collection de l’Art Brut, bu akımın en önemli arşivlerinden biridir.
Art Brut, modern sanatın endüstriyelleşmesine, sanat piyasasının tekelleşmesine ve akademik hiyerarşiye karşı bir “içerden gelen dış ses”tir. Bu yüzden yalnızca bir sanat türü değil; aynı zamanda bir varoluş biçimi, bir itiraz şeklidir.
Art Brut ile outsider art aynı şey mi?
Kavramlar zamanla örtüşse de teknik olarak aynı değildir. Art Brut, Jean Dubuffet’nin özel bir tanımıdır ve dışarıdan gelen, ham, müdahale edilmemiş sanatı kasteder. “Outsider art” ise daha geniştir; Art Brut’u da kapsar, ancak kendi başına sanat yapan ama ruhsal hastalığı olmayan kişileri de içine alabilir.
Neden “ham” deniyor?
Çünkü bu sanat türü herhangi bir estetik terbiyeye tabi tutulmamış, stilize edilmemiş, işlenmemiştir. Tıpkı doğrudan yerden çıkarılan bir cevher gibi: Kaba ama saf, biçimsiz ama içten. “Hamlık” burada kusur değil, erdemdir.
Art Brut sanatçıları kimlerdir?
Onlar çoğu zaman kendilerini sanatçı olarak bile tanımlamaz. Örneğin, Adolf Wölfli (şizofreni hastası), Henry Darger (odasında on binlerce sayfa kurgu üretmiş münzevi), Aloïse Corbaz (psikiyatri hastası) bu alanın en tanınmış isimleridir. Türkiye’de ise Art Brut’a yakın işler üreten bireyler olsa da bu alana özgü bir kurumsallaşma henüz tam oluşmamıştır.
Bu sanat neden önemli?
Çünkü bize “sanatın yalnızca eğitimle, piyasa değeriyle, estetikle ilgili olmadığını” hatırlatır. Duyguların, saplantıların, travmaların ve sezgilerin işlenmeden aktarılmasının da derin bir anlamı olabilir. Ayrıca Art Brut, psikoloji, sosyoloji ve kültürel çalışmalar için de zengin bir alan sunar.
Sanat kurumları bu türü nasıl karşılıyor?
Eskiden dışlayıcıydılar; bu tür üretimler genellikle “naif” ya da “delilik” olarak görülürdü. Ancak son 30 yılda Art Brut eserleri birçok büyük müzede sergilendi. Günümüzde outsider art fuarları, müzayedeleri ve bienal katılımları yaygınlaştı. Yine de bu sanat türü, hâlâ sistemin dışında olmayı sürdürdüğü ölçüde değer kazanıyor.
Sergiler ve Koleksiyonlar: Jean Dubuffet’nin topladığı koleksiyon bugün Lozan’da Collection de l’Art Brut müzesinde sergileniyor.
Sinema: Crumb (1994) adlı belgesel, otodidakt çizer Robert Crumb’ın hayatını ve karanlık çizimlerini gözler önüne serer.
Edebiyat: Henry Darger’ın “Vivian Girls” adlı 15 bin sayfalık, resimlerle desteklenmiş epik metni bugün outsider art’ın kutsal kitaplarından sayılır.
Müzik: İngiliz grup Art Brut, adını bu akımdan alır ve şarkılarında “görünmeyen” kişilerin hikâyelerini anlatır.
Türkiye’de: Otizmli sanatçıların işlerine yer veren bağımsız sergiler, Art Brut’a yakın duruşlar sergiler. Ancak henüz bu alana özgü sistemli bir arşiv ya da kurum bulunmamakta.
Art Brut, yalnızca normun dışındakilerin değil, “norm”un kendisinin sorgulanmasını sağlar. Sanatı yalnızca galeri duvarlarında değil, akıl hastanesinin karanlık köşelerinde, tek başına yaşayan bir adamın çekmecesinde, bir çocuğun defter kenarında da aramayı teklif eder. Ve belki de en sarsıcı soruyu sorar: Sanat, kimin içindir? Kimin elinden doğduğunda “gerçek” olur?
► POPÜLER KÜLTÜR
► NAIVE ART
► CAMP ESTETİĞİ
► FLUXUS HAREKETİ
► ANONİMLİK
