Farklı olanı arzulamak mı, yoksa onu sahiplenerek dönüştürmek mi? Egzotizm, hem estetik bir merak hem de sömürgeci bakışın incelmiş bir hâli olabilir. Uzak olan her zaman güzel midir, yoksa sadece suskun olduğu için mi cezbedici?
Egzotizm, bireyin veya bir toplumun kendi kültürel çerçevesi dışındaki unsurlara, özellikle “uzak” ve “farklı” olanlara karşı duyduğu estetik, duygusal ya da entelektüel ilgiyi ifade eder. Bu ilgi, doğrudan deneyimle değil, çoğunlukla temsiller yoluyla kurulur: Sanatta, edebiyatta, müzikte, mimaride ya da modada “öteki”nin stilize edilmiş izleriyle karşılaşırız.
Kelime kökeni Fransızca exotique (dışarıdan gelen)’e dayanır ve 18. yüzyıldan itibaren Batı Avrupa’da yaygınlık kazanır. Oryantalizmle iç içe geçmiş, zaman zaman onun estetik versiyonu sayılmıştır. Ama egzotizm yalnızca doğuya değil, kuzeye, güneye, geçmişe ya da bilinmeyene de yönelmiş olabilir.
Egzotizm, modernliğin ve imparatorluk çağının kültürel izdüşümüdür. 18. yüzyılda Avrupalı gezginler, seyyahlar ve misyonerler, Afrika’dan Uzakdoğu’ya kadar birçok coğrafyayı rapor etmeye, betimlemeye başladı. Ancak bu betimlemeler genellikle gerçekçi değil, fantezi doluydu: Yabancı olan, bilinemez ve romantik bir masala dönüştürülüyordu.
19. yüzyılda egzotizm, resim ve müzikte bir stil olarak somutlaştı. Delacroix’nin Fas tabloları ya da Bizet’nin Carmen operası, Batı’nın Doğu’yu nasıl hayal ettiğini gösterir. Bu dönem aynı zamanda oryantalist anlatıların altın çağıydı.
20. yüzyılda egzotizm daha ironik, daha melez bir kimliğe büründü. Postkolonyal eleştiriler, bu estetiğin ardındaki güç ilişkilerini sorguladı. Bugün egzotizm; hem nostaljik bir merak hem de eleştirel bir tema olarak popüler kültürden akademiye kadar uzanan geniş bir yelpazede varlığını sürdürüyor.
Yabancı olanı beğenmekle onun anlamını bozmak arasında ince bir çizgi vardır. Egzotizm, yalnızca kültürel bir yöneliş değil; aynı zamanda Batı tarihinin merak, tahakküm ve temsil ilişkisinde aldığı estetik biçimdir.
Egzotizm (Fransızca exotisme, kökeni geç dönem Yunanca exô-: “dışta olan”, exôtikos: “yabancı, dışsal”), kültürel anlamda “yabancıya duyulan estetik ilgi” olarak tanımlanır. Bu fenomen, özellikle yayılmacı uygarlıkların tarihinde birçok kez ortaya çıkmıştır. Örneğin Roma toplumunun, İmparatorluk sınırlarındaki uç dinlere gösterdiği merak ya da Çin’in belirli dönemlerde Avrupa kültürüne açılımı, egzotizmin tarihsel örnekleri arasında sayılabilir.
Yine de bu tavır, Batı’da çok daha çeşitlenmiş ve yoğun biçimde gelişmiştir. Bunun en önemli nedeni, küreselleşmenin tarihsel derinliğidir: Coğrafi keşiflerden kolonyal genişlemeye, oradan günümüzün küresel ticaret ağına dek Batı, “başkasını” hem ekonomik hem kültürel olarak erişilebilir ve dönüştürülebilir kılmıştır.
Antropolog Claude Lévi-Strauss’un etkisiyle, Batı kendisini bir tür “antropolojik kültür” olarak görmeye başladı. Ona göre, yabancı olan şey, artık yalnızca dışsal bir merak değil; anlamı Batı’nın taklitlerinde kaybolmayan, kendi iç mantığı olan bir dünyaydı. Egzotizmin sınırı da tam burada belirginleşti: Yabancıdan ilham alan bir eser (örneğin izlenimcilik – Japonya; Picasso – Afrika) eğer geri dönüşlü bir etkilenim yaratıyorsa, artık egzotik sayılmaz; o, karşılıklı kültürel etkileşimin parçasıdır.
17. yüzyıldan itibaren özellikle Fransa’da seyahat tutkusu toplumsal bir heyecana dönüştü. Molière’in Le Bourgeois Gentilhomme adlı oyunundaki “büyük mamamouchi” karakteri (1670), dönemin bu egzotik arayışına ironik bir gönderme içerir. Ardından Antoine Galland’ın 1704’te Binbir Gece Masalları’nı Fransızcaya çevirmesi, Montesquieu’nün Pers Mektupları (1721) ya da Bougainville’in seyahat anlatıları bu ilgiyi daha da derinleştirir.
Aydınlanma filozofları, egzotizmi sadece estetik bir ilgi değil, aynı zamanda toplumsal eleştirinin aracı olarak da kullandılar. Voltaire’in Candide’i ya da Diderot’nun Bougainville’in Yolculuğuna Ek adlı metni, Batı toplumunu eleştirmek için yabancı toplumları yansıtan birer ayna işlevi gördü.
Bu yönelimin etkisi, plastik sanatlardan müziğe, felsefeden edebiyata ve tasarıma kadar hemen her kültürel alanda hissedildi. Egzotizme duyulan ilgi dönemsel olarak azalsa da, “dünya müziği” (world music) gibi akımlar ya da egzotik tasarımlar ve kavramlar Batı’da hâlâ “yabancıya dair düş kurma” eğiliminin sürdüğünü gösteriyor.
Egzotizmin içinde en yaygın biçimlerinden biri olan oryantalizm, Avrupa’nın doğusunda kalan tüm kültürleri –hatta Kuzey Afrika ve İspanya’yı da– bir araya toplayan estetik ve entelektüel bir genellemedir. Romantizm döneminde Washington Irving ve Prosper Mérimée gibi yazarlar bu melez temsilleri işlediler. Ancak bu temsiller, hem bir büyüleme hem de bir indirgeme içerir: Ötekini estetikleştirerek denetim altına almak.
Bugün egzotizm, oryantalizmin daha geniş ve daha esnek bir kuzeni gibi görülebilir. Sömürgeci bilinç hâlâ bazı anlatılarda kendini tekrar ederken, postkolonyal bakış ise bu eski kalıpları ters yüz eden yeni anlatı biçimleri üretmektedir. Dolayısıyla egzotizmi anlamak, yalnızca “uzak olanı sevme” meselesi değil, aynı zamanda temsil etme, dönüştürme ve yeniden düşünme süreçlerini de içeren karmaşık bir kültürel serüvendir.
Bir şeyi “egzotik” olarak tanımladığımızda, aslında yalnızca onun nereden geldiğini değil, bize ne kadar “uzak” ya da “garip” geldiğini de ifade etmiş oluruz. Ama uzaklık nedir? Gariplik kime göre belirlenir?
Birçok sözlükte “egzotik” sıfatı, “yabancı”, “uzak”, “tuhaf” gibi terimlerle tanımlanır. Linternaute ve Reverso gibi Fransız sözlükleri, “egzotik meyve” örneğinde olduğu gibi bu sözcüğü hem coğrafi mesafeye hem de algılanan tuhaflığa bağlar. Ancak burada kritik bir soru belirir: “Tuhaf” ya da “garip” kime göre? “Uzak” nereden bakıldığında?
Coğrafyacı Jean-François Staszak, “egzotik” kelimesini dilbilimde embrayeur ya da gösterge kelime olarak adlandırılan türden bir sözcük olarak değerlendirir. Bu tür sözcüklerin anlamı bağlama sıkı sıkıya bağlıdır. Burada, orada gibi mekânsal işaretler nasıl mutlak anlamlar taşıyamazsa, egzotik de anlatısal değil, söylemsel bir kelimedir. Bu da demektir ki egzotizm, mutlak bir durum değil; bir bakış açısıdır. Daha da önemlisi, bu bakış açısı tarihsel olarak Batılı bakış açısıdır.
“Egzotik” olarak tanımlanan yerlerin sakinleri, günlük yaşamlarında tükettikleri meyveleri, doğayı, gelenekleri tuhaf ya da uzak olarak algılamazlar. “Egzotik” olan, yalnızca Batı merkezli bir coğrafi hayal gücünün ürünüdür. Tropikal bölgeler örneğinde olduğu gibi: Bu kuşak, Batı’nın “ılıman” bölgesinden bakıldığında egzotik kabul edilir, ama orada yaşayanlar için ne uzak, ne de gariptir.
Egzotizm, Batı’nın tarihsel merkezî konumlanışından beslenir. Kolonyal çağlarla birlikte Batı, Paris, Londra gibi başkentleri “burada”nın normatif merkezi olarak inşa etti. Bu “merkez”, doğal olarak bir çevre (“öteki”) de yarattı. Böylece coğrafi uzaklık, kültürel yabancılıkla çakışmaya başladı: Uzak olan, tuhaf ve anormal olarak algılanır hâle geldi. Oysa bu, öznel bir değerlendirmedir. Örneğin 20. yüzyılın sonundaki bir Fransız için İspanya artık egzotik değildir; fazla yakındır. Ama Fas hâlâ egzotik olabilir — çünkü hem coğrafi hem sembolik mesafe yeterince fazladır.
Bu nedenle egzotizm, objektif farklılıkları değil, alt-kültürel ayrımları ve güç ilişkilerini işaret eder. Staszak’a göre, bir yerin egzotik sayılabilmesi için sadece uzak olması yetmez; aynı zamanda “ilginç ama ölçülü” bir yabancılık da sunması gerekir. Aşırılık itici olabilir. Antropofaji (yamyamlık) gibi pratikler, merak uyandırsa da egzotik değil, itici olarak değerlendirilir. Bu yüzden “iyi bir yabancı” olmak gerekir. “Yabanî olan, ancak iyi bir yabanîyse egzotiktir.”
Egzotizm, bir anlamda Batı’nın kendini norm olarak koyduğu ve dışındakileri ilginç sapmalar gibi gördüğü bir temsil biçimidir. Egzotik olan, tam olarak bizim gibi olmayan ama o kadar da farklı olmayan şeydir. Fark, ancak haz alınabilir ölçüdeyse hoştur. Bu da egzotizmi yalnızca bir estetik kategori olmaktan çıkarıp, politik ve ekonomik etkileri olan bir dünya görüşüne dönüştürür.
Zamanla bu bakış, turizm akışlarını yönlendirmiş, yerel ekonomileri ve toplumları dönüştürmüş, hatta doğayı “gösterilebilir” bir manzaraya çevirmiştir. Başta yalnızca bir hayal gücü olan bu temsil biçimi, somut etkiler üretmiştir: Egzotizm, yalnızca imgeyle değil, uçak biletiyle, otel zinciriyle, pazarlanabilir bir ürünle çalışır hâle gelmiştir.
Edebiyat alanında egzotizm, coğrafi, etnolojik ve kültürel açıdan alışılmadık olanın yazınsal anlatıya dâhil edilmesiyle tanımlanır; yazarın, kendi dünyasından farklı iklimlere, hayvanlara, bitkilere, halklara, onların fiziksel görünüşlerine, giysilerine ve geleneklerine ilgi duymasıyla oluşan bir estetik yönelimdir. Bu yönelim, yazara büyüleyici, olağanüstü ya da masalsı görünen diyarların anlatımında kendini gösterir. Bu anlamda egzotizm, ortaya çıktığı andan itibaren doğaüstü olanla yakından ilişkilidir; kökenleri Rönesans dönemine, özellikle de Rabelais’nin Pantagruel ve Gargantua eserlerine dek uzanır. Uzak olana duyulan bu edebi ilgi, özellikle Amerika’nın keşfiyle ve Arap ile Yakın Doğu kültürlerinin yeniden keşfiyle ivme kazanır. Aynı zamanda dönemsel ekonomik ağlardan, özellikle de ticaretten de beslenir: Marco Polo’nun ipek yolu anlatıları ve Molière’in Don Juan oyununda Fransa’ya henüz yeni gelen kahvenin ilk kez edebi bir “egzotik nesne” olarak yer alması, bu sürecin örneklerindendir. Kahve gibi nesneler, daha sonra doğulu prensesler, hadımlar, deve ve aslan gibi hayvanlarla birlikte, egzotik bir kurgu dünyasının vazgeçilmez kalıpları hâline gelir.
Bu estetik yönelim, esas çıkışını Antoine Galland’ın 1701 yılında gerçekleştirdiği Binbir Gece Masalları çevirisiyle yapar. Galland, bu Doğu masallarındaki yerel renkliliği Fransız zevkine uyarlayarak egzotizmin yayılmasını sağlar. Böylece egzotizm, yalnızca başka edebiyatlardan ilham almak değil, aynı zamanda kendi kültürel referanslarımızı yeniden düşünmek için kullanılan bir edebi yöntem hâline gelir. Voltaire (Candide, Zadig), Rousseau (“iyi yabanıl” fikrini merkeze alan kurgularıyla), D’Alembert, Diderot (Bougainville’in Seyahatine Ek) ve Montesquieu (Pers Mektupları) gibi filozof-yazarlar bu yöntemi, okuyucunun kendi toplumuna eleştirel bir mesafeyle bakabilmesi için estetik bir araç olarak kullanır.
Bununla birlikte, egzotizm esas biçimini 19. yüzyılda alır. Gérard de Nerval’in Doğu’ya Yolculuk adlı eseri, Charles Nodier ve François-René de Chateaubriand’ın Amerika seyahat yazıları, egzotizmi edebi bir akım olarak şekillendirir. Aynı süreç resim sanatında da Eugène Delacroix ile gelişir: Sardanapalus’un Ölümü ve Cezayirli Kadınlar gibi eserler, Napolyon’un Mısır Seferi’nin ardından yükselen doğu ilgisini yansıtır. Bu dönemde Paul Gauguin’in Tahiti ve Martinik sahneleri, Rousseau’nun Rüya ya da Uyuyan Çingene tabloları, Renoir ve Matisse’in odalık temaları, Boucher ve Lorjou’nun aslan avları gibi eserlerle egzotizm, resimde ilkel sanat ve fovizmle iç içe geçer. Bu görsel anlatılar, Baudelaire’in Estetik Merakları ve Romantik Sanat başlıklı yazılarında da ifade bulur. Egzotizm artık yalnızca bir tarz değil, farklı yaşam biçimlerine yönelik gerçek bir kültürel açıklık ve romantik kanonun sınırlarını genişletme biçimi olarak da algılanır.
Bu dönemle birlikte Pierre Loti gibi yazarların katkısıyla egzotizm, türler arası bir geçişkenlik ve edebi bir melezleşme imkânı kazanır. Jules Verne gibi bilim odaklı yazarlar, egzotizme yeni bir derinlik katar: Yabancı terimler, bilinmeyen türler, coğrafi keşifler, egzotik olanı bilimsel bir merakla harmanlar. Buna karşın natüralist yazarlar egzotizmi pek kullanmazlar. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise egzotizm, edebiyatta yükselen milliyetçi söylemlerle karşı karşıya gelir. Charles Maurras ve Maurice Barrès gibi yazarlar milliyetçiliği savunurken, egzotizm iki kola ayrılır: Biri sömürgeciliği eleştirir, diğeri onu över.
20. yüzyıl başlarında egzotik tür, seyahat edebiyatı üzerinden şekillenir. Blaise Cendrars’ın Transsibirya’nın Düz Yazısı ve Victor Segalen’in Çin’i anlatan Steller adlı kitabı, bu türün önemli örnekleridir. Özellikle Segalen’in kaleme aldığı Egzotizm Üzerine Deneme, egzotizm kavramı üzerine yazılmış ilk ciddi düşünsel metinlerden biridir. Bu çalışmada, dünyanın “egzotik gerilimi”nin azaldığını ileri sürer. Kolonyal dönemin sonunda egzotizm, artık estetik bir klişe olmaktan çıkar. Bu noktada sahneye, Fransızca yazan sömürge halklarının yazarları çıkar: Léopold Sédar Senghor (Afrika, Ethiopiques), Aimé Césaire (Antiller) ve diğer pek çok isim, Batı’nın bakışına karşı kendi anlatılarını sunarlar. Artık egzotizm, Batı’nın dışını anlatan bir fantezi değil, kendi kültürlerini içeriden ifade eden bağımsız halkların sesi hâline gelir.
Nathalie Sarraute’un “kuşku çağı” olarak adlandırdığı bu dönem, sömürgeci eylemler karşısında Batı insanının etik dengesini sarsar. Bu kuşkuyu derinleştiren en güçlü düşünürlerden biri Frantz Fanon’dur. Egzotizm, bu bağlamda, yalnızca bir kurgu tekniği değil; dekolonizasyon sürecinde hakikatin ve tarihin geri kazanımı, yüzeysel “yerel renk” anlatılarına karşı bir ret ve halkların kendi sesiyle konuşmaya başladığı bir estetik dil hâline gelir. Jean-Marie Gustave Le Clézio gibi yazarlar, egzotik çekiciliği kullanarak hem uzak kültürlerin somutluğunu hem de coğrafyanın belirleyiciliğini yeniden kurmayı amaçlarlar.
Son olarak, Lévi-Strauss ve onunla birlikte gelişen etnoloji bilimi, egzotizmi edebiyatın gerçeklik alanına dahil eder. Egzotik olan, artık büyülü, yabancı ve bilinmeyen değil; kendi iç mantığı, kültürü ve tarihî bağlamı içinde anlatılması gereken özgün bir varoluş biçimidir. Böylece egzotizm, klişe olanın ötesine geçerek hem yazınsal hem de insani hakikatle temas eder.
Egzotizm ile oryantalizm aynı şey mi?
Hayır ama akraba kavramlardır. Oryantalizm, daha sistemli ve siyasi bir söylem üretimidir; egzotizm ise daha çok duyusal ve estetik düzeyde işler. Ancak her ikisi de “öteki”ni temsil etme ve yeniden üretme biçimleridir.
Egzotizm sömürgeci bir bakış açısı mı taşır?
Çoğu zaman evet. Egzotizm, farklı kültürleri “güzel ama geri”, “çarpıcı ama irrasyonel” gibi kategorilere sokarak onları nesneleştirir. Bu, Batı üstünlüğünü pekiştiren bir estetik stratejidir.
Egzotizm sadece Batı’ya mı özgü?
Hayır. Her kültür, kendinden farklı olanı idealize edebilir. Örneğin Japonya’da “Fransızlık”, Latin Amerika’da “Avrupalılık” benzer egzotik temsillere dönüşebilir. Ancak Batı merkezli egzotizm daha yaygın ve etkili olmuştur.
Egzotizm günümüzde nasıl devam ediyor?
Festival estetiğinde, “dünya müziği” listelerinde, yoga-stüdyo kültüründe, “etnik moda” koleksiyonlarında egzotizm hâlâ canlıdır. Instagram gezginleri de modern seyyahlar olarak yeni bir dijital egzotizm üretiyor.
Egzotizmin olumlu yönleri var mı?
Bu soruya iki yönlü bakılabilir: Egzotizm, farkındalık ve kültürel etkileşim yaratabilir. Ancak bu etkileşim simetrik değilse, bilgi değil, fantezi üretir. “Hayranlık” kolayca “hâkimiyet”e dönüşebilir.
Sinemada:
– The Sheltering Sky (1990): Batılı karakterlerin Fas çöllerinde kimlik arayışı, egzotizmin varoluşsal yüzünü gösterir.
– Eat Pray Love (2010): Hindistan, Bali gibi coğrafyalar Batılı bireyin “kendini bulma” rotasına dönüşür.
– Lost in Translation (2003): Japonya’nın Batılı bakışla nasıl romantize ve yabancılaştırıldığını işler.
Edebiyatta:
– Paul Bowles, André Gide, Joseph Conrad gibi yazarlar egzotizmi hem eleştirir hem yeniden üretir.
– Orhan Pamuk’un Beyaz Kale romanı, doğu-batı bakışlarını ironik biçimde tersyüz eder.
Müzikte ve Moda’da:
– Madonna’dan Beyoncé’ye, Batılı pop yıldızları “etnik” danslar ve kostümlerle egzotik motifleri ödünç alır.
– Modada Afrika kumaşları, Hint nakışları ya da Latin desenleri egzotik birer estetik objeye dönüşür.
Egzotizm, hem büyüleyici hem rahatsız edici bir miras. Farklı olanı sevmek ile onu tüketmek arasındaki sınırda durur. Güzellik, her zaman masum değildir; bakışın yönü kadar, niyeti de belirleyicidir. Bugün egzotizmi yalnızca bir geçmiş zaman estetiği olarak değil, devam eden bir kültürel alışkanlık, bir temsil biçimi ve bazen de bir kaçış fantezisi olarak yeniden düşünmek gerekir. Belki de esas soru şudur: Başkasının hikâyesine duyulan ilgiyi, onun sesini bastırmadan yaşamak mümkün müdür?
► ORYANTALİZM
► EMPERYALİZM
► TÜKETİM TOPLUMU
► SÖMÜRGECİLİK
► ESTETİK
