Gözyaşıyla yıkanır kimi duygular; acı dile gelince, ruh hafifler. Katarsis, içimizde gömülü olanın dile, gözyaşına, suskuya dönüşmesidir.
Katarsis (Yunanca “katharsis” – arınma), duygusal bir boşalım yoluyla ruhun arınması anlamına gelir. Başta sanat ve özellikle trajedi bağlamında kullanılan bu kavram, yoğun duyguların dışavurulması sayesinde kişinin psikolojik bir rahatlama yaşamasını ifade eder. Katarsis, bastırılan ya da ötelenen duyguların güvenli bir bağlamda serbest bırakılmasıyla oluşan içsel boşalım anıdır: ağlamak, haykırmak, anlatmak ya da sadece susarak hissetmek… Bu duygusal boşalma, hem bireysel hem de kolektif düzeyde dönüştürücü olabilir.
Katarsis kavramı ilk kez Aristoteles tarafından, trajedi türünü açıklarken kullanıldı. Poetika adlı eserinde trajedinin temel amacının izleyicide “acıma ve korku” duygularını uyandırarak bu duygulardan arınmasını sağlamak olduğunu belirtir. Bu yönüyle katarsis, seyircinin içsel bir arınma yaşamasını sağlayan estetik bir araçtır.
Ortaçağ’da dinsel bağlamda tövbe ve günah çıkarma ritüelleri, katarsisin başka bir biçimi olarak görülmüştür. Freud ise psikanalizde bastırılmış dürtülerin fark edilip ifadesiyle sağlanan rahatlamayı bir tür katarsis olarak ele almıştır. Bugün sanat terapilerinden travma çalışmalarına kadar geniş bir alanda katarsis, hem kuramsal hem de deneyimsel bir kavram olarak önemini korur.
Çünkü insan, yalnızca estetik değil, varoluşsal bir varlıktır. Katarsis yalnızca sahnede değil; terapide, mezarlıkta, gecenin sessizliğinde ya da bir dostun omzunda da yaşanır. Zihnin ve bedenin birlikte taşıdığı yükler, uygun bir ifade alanı bulduğunda hafifleyebilir. Bu bazen bir şiirle, bazen bir haykırışla, bazen de sadece içten bir sessizlikle olur.
Bastırma, duyguların bilinçdışına itilmesi ve orada tutulmasıdır. Katarsis ise bu bastırılmış duyguların bilinçli bir şekilde yüzeye çıkması ve boşalmasıdır. Bastırma insanı hasta ederken, katarsis iyileştirici olabilir. Ancak bu boşalım, yapıcı bir bağlamda gerçekleşmezse, travmatik tekrarlar yaratabilir. Yani her duygu patlaması katarsis değildir; katarsis, farkındalık ve anlamla birlikte gelen bir boşalım sürecidir.
Travma sonrası yaşanan yoğun duyguların ifadesi, yas sürecindeki ağlama nöbetleri, bastırılmış öfkenin güvenli bir ortamda dile getirilmesi gibi durumlarda katarsis iyileştirici bir rol oynayabilir. Psikoterapi sürecinde kişi, anlatı aracılığıyla kendi hikâyesine mesafe alabilir ve bu mesafe, duygusal boşalımın sağaltıcı etkisini mümkün kılar.
Hayır. Katarsis yalnızca bir “rahatlama” değil, aynı zamanda bir dönüşümdür. İnsan yalnızca ağlayarak ya da bağırarak arınmaz; bazen düşünerek, bazen susarak, bazen de affederek katarsis yaşar. Bu nedenle katarsis hem bir eylem hem de bir içsel farkındalık hâlidir.
Sanatla, terapiyle, ritüellerle, yazıyla ya da güvenli ilişkiler aracılığıyla. Özellikle yazı terapisi, dramaterapi ve sanat terapisi gibi yöntemler katarsisi tetikleyen etkili araçlardır. Aynı zamanda sosyal dayanışma, yas ritüelleri ve kolektif hafıza çalışmaları da toplumsal düzeyde bir katarsis alanı yaratabilir.
Tiyatro ve Edebiyatta: Sophokles’in Kral Oidipus adlı trajedisinde izleyici, karakterin trajik kaderiyle özdeşleşerek acıma ve korku duygularını yoğun bir şekilde yaşar. Bu, Aristoteles’in tarif ettiği klasik katarsis örneğidir. Shakespeare’in Macbeth veya Hamlet’inde de benzer bir duygusal arınma süreci gözlemlenir.
Sinemada: Manchester by the Sea (2016) filminde, karakterlerin kayıp ve suçlulukla yüzleşmesi izleyicide güçlü bir katarsis duygusu yaratır. Her (2013) filmi ise duygusal yalnızlık ve bağlanma temalarıyla içsel bir boşalım alanı açar.
Müzikte: Fado, blues ya da arabesk gibi müzik türleri, kolektif acının dile geliş biçimidir. Dinleyeni hem duygusal olarak zorlar hem de hafifletir.
Katarsis, insan ruhunun kendini tanıma ve arıtma arzusunun yansımasıdır. Bu bazen bir trajedinin sonunda olur, bazen bir terapide, bazen de bir şarkının ortasında. Bastırılmış olanın dile geldiği, içimizdeki karanlığın görünür kılındığı bu anlar, hem rahatsız edici hem de kurtarıcıdır. Katarsis, yalnızca bir boşalma değil; bazen bir yeniden doğuştur.
► TRAVMA
► MELANKOLİ
► TERAPİ
► PSİKANALİZ
► RİTÜEL
