Peki ya Waterloo Savaşı’nı Napolyon kazansaydı? Ya Osmanlı, Viyana’yı alsaydı? Ya da Hitler hiç doğmasaydı? Alternatif tarih, olmuşu değil; olabilirdiği sorgular. Ve bazen, hayal edilen geçmiş bugünden daha fazla şey anlatır.
Alternatif tarih (Alternative History), geçmişte yaşanmış olayların farklı şekilde gelişmiş olması durumunda tarihin nasıl bir seyir izleyebileceğini düşünsel düzeyde kurgulayan tarih anlatımıdır. Bu yaklaşım, yalnızca “ne oldu”yu değil, “ne olabilirdi”yi de hesaba katar. Böylece tarihin kaçınılmaz bir çizgi izlemediği, her anın birden fazla olasılığı barındırdığı fikri öne çıkar. “Tarihi kazananlar yazar” düşüncesine karşı, “başka türlü de yazılabilir” cesaretiyle yaklaşır.
Tarihsel kesinlik yerine varsayımsal senaryolarla ilgilenen bu anlatı biçimi, bir yandan tarihin akışına müdahale etmeden düşünsel olarak olasılıkları yoklar; öte yandan mevcut anlatıların ideolojik ya da dogmatik yönlerini sorgular. Bu açıdan bakıldığında, alternatif tarih yalnızca bir kurgu değil; aynı zamanda tarihsel anlatıya eleştirel bir yaklaşım biçimidir.
Alternatif tarih çoğu zaman roman, dizi, sinema ve dijital oyun gibi alanlarda karşımıza çıkar. Ancak felsefi ve politik düzlemde de “tarihsel zorunluluk” fikrini tartışmaya açar. Örneğin, II. Dünya Savaşı’nın farklı bir şekilde sonuçlandığı bir evreni düşünmek, yalnızca tarih bilgisiyle değil; etik, kültürel ve toplumsal çıkarımlarla da yüzleşmeyi gerektirir. Bu açıdan alternatif tarih, hem geçmişe hem şimdiye dair güçlü sorular sorar: “Olmuş olanı neden kaçınılmaz kabul ediyoruz?” ya da “Gerçek, yalnızca yaşanan mıdır?”
Alternatif tarih, yalnızca modern çağın kurgu alanlarında değil, edebiyat tarihinin oldukça eski dönemlerinde de izlenebilir. Bu türdeki ilk örneklerden biri, 1490 yılında yayınlanan Tirant lo Blanch adlı Katalanca romandır. Eserin başkahramanı Bretonyalı Şövalye Tirant lo Blanch, İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethedilmesini engeller ve Bizans İmparatorluğu’nu kurtarır. Bu yönüyle roman, “bilinen ilk alternatif tarih eseri” olarak kabul edilir.
Modern çağda alternatif tarih yazınının en bilinen örneklerinden biri, Philip K. Dick’in The Man in the High Castle (Yüksek Şatodaki Adam) adlı eseridir. Bu roman, II. Dünya Savaşı’nın Mihver güçleri lehine sonuçlandığı bir evrende geçer ve Hugo Ödülü kazanmıştır. Gerçeklik ile kurgu arasındaki sınırların nasıl bulanıklaştığını anlatan eser, türün düşünsel potansiyelini gösteren mihenk taşlarından biridir.
Alternatif tarih türünün üretken ustalarından biri de Harry Turtledove’dur. “Alternatif tarih romanının kralı” ya da “türün en büyük ustası” olarak anılan Turtledove, imparatorluklar, savaşlar ve tarihi dönemeçler üzerine kurulu çok sayıda yapıt vermiştir. Kurgularında hem büyük politik dönüşümlere hem de bireysel kaderlere odaklanmasıyla türün sınırlarını genişletmiştir.
Tarihsel olayların kaçınılmaz olup olmadığı, tarih felsefesinin en tartışmalı sorularından biridir. “Tarihsel zorunluluk”, geçmişte yaşanan olayların belirli koşullar altında ancak tek bir şekilde gelişebileceği fikrini savunur. Bu görüşe göre, toplumsal, ekonomik ya da siyasal yapıların seyri belirli bir mantığa bağlıdır ve bu mantık, olayların başka türlü gerçekleşmesini neredeyse imkânsız kılar. Marksist tarih anlayışı örneğin, üretim ilişkilerinin belirleyici olduğunu ve tarihin belirli aşamalardan geçerek ilerlediğini öne sürer. Bu yaklaşımda, tarih adeta bir doğa yasası gibi işler.
Oysa “tarihsel olasılık” yaklaşımı, her olayın pek çok başka şekilde de gelişebileceğini, tarihin bir olasılıklar ağı içerisinde şekillendiğini savunur. Bu bakış açısına göre, tarihte kaçınılmazlık yoktur; yalnızca tercihlerin, tesadüflerin, karmaşık etkileşimlerin ve bazen de hataların sonucu olan yollar vardır. Bir savaş, bir seçim, bir liderin kararı… Hepsi başka sonuçlara gebe olabilirdi. Bu anlayış, tarihe yalnızca neden–sonuç zinciri olarak değil, açık uçlu bir oyun alanı olarak yaklaşır. “Ya şöyle olsaydı?” sorusu, bu perspektifin temelidir.
Kontrafaktüel tarih (İngilizcesiyle counterfactual history), tarihsel gerçekliğin dışına çıkarak yaşanmış bir olayın farklı gelişmesi durumunda nelerin olabileceğini varsayarak analiz yapan yöntemdir. Bu yaklaşımda varsayım (kontrafakt), tarihsel bir olayın alternatif sonucudur ve o varsayım üzerinden yeni bir tarihsel bağlam inşa edilir. Örneğin, “Eğer Birinci Dünya Savaşı çıkmasaydı, Avrupa tarihi nasıl şekillenir, Nazi Almanyası doğar mıydı?” gibi sorular kontrafaktüel düşünmenin örnekleridir.
Kontrafaktüel tarih, bir kurguya dayanıyor gibi görünse de, aslında tarih yazımına eleştirel bir katkı sunar. Tarihin yalnızca olmuş olanı anlatmadığını, aynı zamanda anlatılmayan ve bastırılan ihtimalleri de içerdiğini hatırlatır. Bununla birlikte, kontrafaktüel tarihin ölçütü hayal gücü değil, mantıklı olasılıktır. Yani, “Hitler uzaya gitseydi ne olurdu?” gibi fantastik varsayımlardan ziyade, tarihsel koşullara dayanan, rasyonel alternatif senaryolar üretilir. Bu yönüyle kontrafaktüel tarih, özellikle kararların belirleyiciliğini, bireylerin etkisini ve tarihsel kontenjanları anlamaya yönelik güçlü bir araçtır.
İngiliz tarihçi Niall Ferguson, kontrafaktüel tarih anlayışını akademik düzlemde ciddiyetle ele alan önemli bir isimdir. Ona göre, tarihçiler yalnızca “ne oldu?” sorusunu değil, aynı zamanda “ne olabilirdi?” sorusunu da sormalıdır. Çünkü tarihte olup bitenlerin anlaşılması, ancak olup bitmeyen ihtimallerle karşılaştırıldığında derinlik kazanır. Ferguson, tarih yazımının indirgemeci ve determinist eğilimlerine karşı çıkar ve tarihin çok daha kırılgan, tesadüfi ve çoğul olasılıklara açık bir süreç olduğunu savunur.
Ferguson’un kontrafaktüel tarih anlayışı, bir tür entelektüel simülasyon olarak işler. Örneğin Virtual History: Alternatives and Counterfactuals adlı kitabında, çeşitli tarihçilerle birlikte tarihin farklı gelişmiş versiyonlarını tartışır. Bu metinlerde, II. Dünya Savaşı’nın Almanya zaferiyle sonuçlanması ya da Britanya İmparatorluğu’nun çöküş yaşamaması gibi senaryolar üzerinden, mevcut tarihin hangi tercihlerle şekillendiği sorgulanır.
Ferguson’a göre, kontrafaktüel düşünce yalnızca spekülatif bir oyun değil; tarihçiliğin etik ve entelektüel sorumluluğudur. Çünkü yalnızca gerçekleşmiş olaylara odaklanmak, alternatifleri bastırmak anlamına gelir. Oysa alternatifler, hem özgürlük fikrini hem de tarihin yönlendirilebilirliğini canlı tutar. Bu nedenle Ferguson, kontrafaktüel tarih aracılığıyla, tarihçiliği daha eleştirel, daha yaratıcı ve daha açık uçlu bir disiplin hâline getirmeyi önermektedir.
Marksist Teori dergisinin 2007 tarihli “Alternatif Tarih Okumaları” başlıklı yazısı, alternatif tarih kavramını Marksist bir perspektiften ele alarak, egemen tarih yazımının ideolojik yönlerini ve ezilenlerin tarihinin nasıl çarpıtıldığını tartışmaktadır.
Yazıda, tarih yazımının egemen sınıfların çıkarlarına hizmet eden bir araç olarak kullanıldığı ve ezilenlerin tarihinin bu süreçte bastırıldığı vurgulanmaktadır. Özellikle kapitalizmin yükselişiyle birlikte, ulus-devletlerin kendi tarihlerini inşa ederken, diğer halkların tarihlerini yok saydığı veya çarpıttığı belirtilmektedir. Bu durumun, Batı merkezli tarih anlayışının ve oryantalizmin güçlenmesine neden olduğu ifade edilmektedir.
Alternatif tarih okuması, bu egemen tarih anlatılarına karşı, ezilenlerin tarihini yeniden inşa etmeyi amaçlamaktadır. Bu yaklaşım, ezilenlerin direnişlerini, isyanlarını ve mücadelelerini görünür kılarak, tarihin sadece egemenlerin değil, aynı zamanda ezilenlerin de eseri olduğunu ortaya koymaktadır.
Yazı, ayrıca, tarih yazımının ideolojik bir araç olarak kullanıldığını ve bu nedenle alternatif tarih okumasının sadece geçmişi anlamak için değil, aynı zamanda bugünü ve geleceği şekillendirmek için de önemli olduğunu savunmaktadır.
Kitap Dünyasında
Man in the High Castle – Philip K. Dick
(Nazilerin savaşı kazandığı bir dünya tahayyülü)
Fatherland – Robert Harris
(Hitler Almanyası’nda geçen alternatif bir gelecek)
11/22/63 – Stephen King
(Kennedy suikastı engellenseydi ne olurdu?)
Tarihsel Olasılık – Niall Ferguson
(Tarihsel zorunluluk fikrine karşı varsayımsal sorgulamalar)
Sinemada ve Dizilerde
The Man in the High Castle (Amazon Prime)
Watchmen – ABD’nin Vietnam’ı işgal ettiği bir evrende geçer
Inglourious Basterds – Tarantino’dan tarihsel sapma yoluyla katarsis
Sliding Doors – Küçük bir değişikliğin tüm yaşamı nasıl etkileyebileceği üzerine bir deney
Oyun Dünyasında
Wolfenstein serisi – Nazi Almanyası’nın kazandığı bir dünyada geçen alternatif kurgu
Assassin’s Creed – Tarihsel olayları farklı bakışlarla yeniden kurgular
Civilization serisi – Farklı medeniyetlerin tarihsel ilerleyişini yeniden yazma olanağı
Alternatif tarih, yalnızca eğlenceli varsayımlar sunan bir kurgu alanı değil; aynı zamanda tarihe yöneltilmiş ciddi bir sorudur. Gerçekliğin mutlaklığına karşı, olasılığın çoğulluğunu savunur. Bu yönüyle, tarihsel düşünceye yaratıcı bir kırılma getirir. Olmuş olanın tek gerçek olmadığını hatırlatır ve belki de en önemlisi, bugün yaptığımız tercihlerin yarını nasıl şekillendireceğini gösteren düşünsel bir aynadır. Alternatif tarih, geçmişin değil; muhtemel geleceklerin en karmaşık anlatıcısıdır.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
KOLEKTİF HAFIZA – Güzelliğin Toplumsal Yüzü
